Узбекистон республикаси халк таълими вазирлиги у. Файзиева, Д. Назарова, Ф. Цодирова


Эшитиши бузилган укувчиларни умумтаълим макта-


Download 7.62 Mb.
Pdf ko'rish
bet132/143
Sana30.10.2023
Hajmi7.62 Mb.
#1734276
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   143
Эшитиши бузилган укувчиларни умумтаълим макта- 
бида умумтаълим фанлари буйича уцитилиши жараёнида 
куллаб-кувватлаш:
бунда фан укитувчиларини эшитмайдиган 
укувчилар билан мулокотга тайёрлаш кузда тутилади; уларнинг 
таълим олишдаги яна бошка эхтиёжларини хам 
у р г а н и ш
Ва 
билиш, уларнинг билимларини объектив бахолай олиш учун 
уларнинг ёрдамчи мулокот воситаси булган дактил нуткни 
тушуниш ва ундан фойдаланишни билиш; таълим жараёнида 
интерфаол усуллардан фойдаланиш ва бунда укувчиларга 
соглом тенгкурлари билан юзма-юз жуфтликларда ишлаш, 
гурухларда жамоа булиб ишлаш оркали жонли мулокотда 
булиш шароити ва вазиятини ташкил килиш. Бунда укитувчи 
дарсни тушунтиришда хдр хил иш турларини куллаш оркали 
укувчилар бир-бирларидан урганиши учун вазиятлар тугди- 
ради. Укитувчи учун хам, укувчилар учун хам укувчиларнинг 
мустакил ишлари катта ахамиятга эга. Лекин мустакил ишни 
тугри ташкил килиш учун укитувчи эшитмайдиган укувчи­
ларнинг махсус дарсликларидан фойдаланиши зарур. Чунки бу 
дарсликларда укув материали укувчиларнинг имкониятига мос 
равишда тузилган. Умуман олганда махсус дарсликлардаги
280


мавзулар умумтаълим мактаблари дарсликлари билан деярли 
мос булиб факат 2 синф паст юритилади. Шу сабабли махсус 
мактаб-интсрнатдан умумий таълимга кслган укувчилар икки 
синф пастки синфга кабул килинади. Уй шароитида индивидуал 
тарзда мактабга тайёрланган болалар биринчи синфга кабул 
килинади. Бу холатда эшитмайдиган укувчи махсус мактаб- 
интернатнинг 2-синф дарслигидан фойдаланади.
Укувчилар билимини бахолашда хар бир фан буйича куйи- 
даги тавсия этилган меъёрлар асосида ёндашиш талаб этилади.
Ота-она уз боласи хакида нималарни билиши лозим? -  
тугилгандан 3 ойлигигача эшитмайдиган болалар билан соглом 
боладан деярли фарк килмайди, чунки бу даврда барча 
болаларнинг овоз ва шовкинларга реакцияси бир хил булади, 
лекин каттик таккиллаган ёки гумбурлаган овздан чучиб 
кетиши кузатилади. 3 ойлик давридан бошлаб соглом бола 
овозларга реакциясини билдира бошлайди, таниш овозларни 
таний бошлайди. Эшитмайдиган болалар да эса хеч нарсани 
эшитмаслиги сабабли купрок бир нуктага тикилиб, овоз 
чикармасдан, узи билан узи харакатланиб, уйнаб ётиши 
кузатилади. Якинлари келиб унга гапирганда уларни кургандан 
кейингина таъсирланиб жилмаяди. Аслида эса якинларининг 
овозини эшитмайди. Аксарият ота-оналар бундан болам 
эшитади деган хулосага келади. Соглом бола 2-3 ойлигидан 
бошлаб овозларга таклид килиб гувранишни бошлайди. 
Эшитмайдиган болаларда гувраниш деярли кузатилмайди. 
Боланинг эшитиши ёки эшитмаслигини унинг оркасига угиб 
шакилдокнинг, сурнай ёки барабаннинг овозини чикариб, 
якинлари ён томонда туриб овозини чикариб текшириб куриб 
аниклаш мумкин. Соглом болалар якинларининг ён томондан 
чикарган овозига жилмайиб реакциясини билдиради ва излай 
бошайди, овоз чиккан томонга талпинади. Эшитмайдиган 
болаларда хеч кандай реакция кузатилмайди. Шундай холат 
кузатилиши билан ота-она дархол боланинг эшитишини 
текширтириб унинг эшитиш имкониятининг даражасига мос 
равишда эшитиш апппарати танлаши ва болани илк ёшидан 
эшитишга ургатишга киришишлари зарур. Бунда албатта 
сурдолог, аудиолог мутахассисларнинг тавсияси, сурдопедагог- 
нинг ёрдами ва маслахати мухим роль уйнайди.
281


Боланинг эшитмаслиги канчалик эрта аникланиб унга 
эшитиш аппарата такилса, шунчалик у эшитишни олдинрок 
урганади ва нутки тез, аник ва равон булиши амалиётда уз 
тасдикини топган. Ш унинг учун хар бир она уз фарзандига 
алохида эътибор бериб бориши, боланинг эшитиш имкония- 
тини назорат килиб, шубхд тугилиши билан уни сурдологик ва 
аудиологик текширувдан указиши лозим.
Эшитмайдиган бола гапирмайди. Лекин мулокот восита- 
сига мухтож. Унда атрофдагилар билан мулокотда булиш эх,- 
тиёжи кун сайин ортиб боради. Чунки у ривожланишга, купрок 
билишга интилади. Лекин бунга унинг имконияти етмайди. Бу 
холатда биринчи навбатда эшитмайдиган болага ёрдам бера 
оладиган шахе унинг онасидир. Факат боланинг онаси у учун 
зарур булган шарт-шароитларни ярата олади. Лекин бунинг 
учун у узи устида ишлаши ва боласини чукур урганиши зарур.
Боланинг гапирмаслигини сабаби эшитмаслик окибати 
эканлигини аниклагач куйидагиларга амал килиш талаб килинади:
1. Эшитишнинг бузилиш ёки пасайиш даражасига мое 
равишда эшитиш аппаратини олиш ва уни такишга ургатиш.
2.Болага гапирганда аввал уни юзингизга каратинг. 
Сузларни дона-дона килиб аста-аста талаффуз килинг; имкон 
кадар хар бир сузни предметни курсатиб кейин эшиттиринг; хар 
бир харакатни курсатиб кейин айтинг; предметнинг ранги, 
белгиси, хусусиятини курсатиб кейин айтинг.
3. 2,5-3 ёшдан бошлаб предметларни номма-ном ёзиб 
куйиб уни курсатиб укиб беринг. Эшитмайдиган болаларда 
курганини эслаб колиш кобилияти кучли ривожланган булади. 
Шу сабабли улар соглом болаларга нисбатан тезрок укишни 
урганадилар ва уларда укиш имконияти бор.
Эшитиш аппаратини такишга ургатишда маълум кийин- 
чиликларга дуч келасиз албатта. Чунки хеч качон эшитмаган 
бола учун эшитиш нерв толаларига берган таъсирда нохушлик 
сезади. Шунинг учун боланинг эшитиш имкониятидан паст 
меъёрдан бошлаш зарур. Бунинг учун сиз сурдо марказида мас- 
лахат олиб аппаратнинг тузилиши ундан фойдаланиш, овозни 
кучайтириш, пасайтириш йулларини урганиб олишингиз зарур 
булади.
Аппаратни такиб болани узингизга каратиб меъёрдаги
282


овоз билан о -на деб узингизни, расмингизни курсатинг. Болан- 
гизни исмини айтинг ва рас мини узини курсатинг. Сигирни
расмини курсатиб му-----, эчкини курсатиб ме— , деб эшит-
тиринг ва айтиринг. Шу тарзда аввал Зта предмет кейин 5та ва 
кейин биттадан предмет номини эшиттириб узига айттириб 
эшиттирасиз. Кейинги боскичда сиз сузлар ва бугинларни факат 
айтасиз ва болага эшиттирасиз. Бола сузни лабингиз огзингиз ва 
юзингиздан куради, аппаратда эшитади, англайди ва уни 
предметда, расмда курсатади.
Кейинги боскичда сиз расмни ёки предметни курсатасиз 
бола унинг номини айтади ёки овозини чикаради..
Шу тарзда эшитиш куникмаси ривожланиб боради. Бола 
канча куп сузни эшитса шунча нуткни тушуниб боради. 20 та 
суз оркали 30 га якин гапни эшитади ва узи айта олади. 
Масалан, эшитмайдиган фарзанди булган ота-она оилада болага 
нуткни, гапиришни махсус ургатиш билан бир каторда, 
бошидан бола атрофида нуткий мухит ташкил килиши лозим. 
Чунки бола атрофида доимий нуткий фон ташкил килиши 
лозим. Чунки бола атрофдаги доимий нуткий фон бола учун 
муайян ундовчи мухитни хосил килади-ки, бу мухит уни 
тилнинг мазмуни дунёсига етаклайди, уни одамларни тушуниш, 
улар билан мулокот килиш имкониятини очиб беради. Бу 
дунёда у инсонлар катори яшай бошлайди сезади, харакат 
килади, фикрлайди. Айнан шу тарзда «нуксон» деб аталувчи 
ижтимоий холатдан холи булишга олиб келади.
Уй шароитида эшитмайдиган болани мактабга тайёрлаш 
ота-онадан, айникса онадан жуда катта сафарбарликни талаб 
килади, 
боланинг 
нуткини 
мулокот 
воситаси 
сифатида 
ривожлантириб, соглом тенгкурлари орасига сингиб кетишида 
уларнинг роли жуда катта урин эгаллайди.
Бунда айникса эшитиш аппаратидан мунтазам равишда 
фойдаланишни уРгатиш ва буни назорат килиб бориш, 
товушлар талаффузини ривожлантириш ва тугри талаффуз 
килиниши назоратини олиб бориш - буларнинг хдммаси 
эшитмайдиган укувчиларни умумтаълим мактабида таълим 
олишида ота-она томонидан куллаб-кувватланишини ташкил 
этади. Чунки умумтаълим мактабида эшитиш кобилиятини
283


ривожлантириш, 
талаффуз 
куникмаларини 
шакллантириш 
ишлари кузда тутилмаган.
Шунинг учун бу болаларни куллаб-куватлаш ишларини 
ташкил этишда эшитиш кобилиятини ривожлантириш ва талаффуз 
куникмаларини шакллантириш буйича индивидуал режалаштириш 
харитасини тузиб бериш лозим. Бу дастурларни тузишда асосий 
талаб ва коида - бу хар бир бола учун индивидуал, айнан шу 
укувчининг имконияти, камчилигидан келиб чикадиган булиши ва 
бундай шахсий режалаштириш дастлабки чукур текширишлар 
натижаларига асосланиши талаб этилади:
- эшитиш кобилиятининг холати, унинг йуколиш ёки 
пасайиш даражаси;
- талаффузининг холати;
- нуткининг ривожланганлик дражаси;
- боланинг укув материалини эгаллаш имкониятини ол- 
диндан белгилаш;
- боланинг тахлил килиш имконияти.
Индивидуал режалаштиришни тузишни боланинг инди­
видуал имкониятидан келиб чикиш, умумтаълим мактаби дас- 
турининг талаби даражасида эгаллай олиш имкониятига богла- 
ниши. Мазкур дасгур ривожлантирувчи йуналишда тузилган 
булиб, умумтаълим мактаблардаги укув фанлари буйича билим 
олишини осонлаштиришга йуналтирилиши лозим.
Дастурнинг асосий йуналишлари куйидагиларни уз ичига 
олиши мумкин:
- умумтаълим фанлари буйича укув материалини эшитиб 
фарклаш;
- нуткнинг ритмик-интонациясини фарклаш;
- айрим иборалар, маънолар, сузларни фарклаш.
Талаффуз куникмаларини шакллантириш дстурининг бу-
лимлари ва куйидагилар киради: талаффузида йук товушларни 
куйиш, талаффуздаги камчиликни тугрилаш; нуткнинг ритмик- 
интонациясини эгаллаш ва х.к. Бу ишларни амалга оширишда 
У.Ю .Файзиеванинг Ф.Ф.Рау ва Н.Ф.Слезиналарнинг дастурлари 
асосида узбек тилининг кискартирилган фонемаси асосида туз- 
ган дастурни куллаш тавсия этилади (Кискартирилган фонема- 
лар тизими кулланманинг тавсия кисмида берилади).
Дастурнинг психологик куллаш кисми куйидагилардан 
иборат булиши мумкин: Болада муаммоли булган психик
284


функциялар, тафаккур операцияларини шакллантириш, соглом 
синфдош ёки мактабдошлари билан мулокот пайтида вужудга 
келадиган стрессли вазиятлардан чикариш.
Куллаб бориш, ёрдам бериш ишлари умумтаълим ёки 
махсус 
коррекциялаш 
мактаблари 
шароитида 
дефектолог 
мутахассис ва психолог томонидан кушимча машгулот сифатида 
хафтасига 3 марта 30-35 дакикадан олиб борилади. Эшитиш 
кобилиятини ривожлантириш ва талаффузга ургатиш машгулот- 
лари факат махсус таълим муасассасидагина олиб борилмасдан 
уйда оила шароитида хам давом эттирилиб, мустахкамланиб 
бориши лозим. Бу максадда дефектолог ва психолог ота-оналар 
томонидан уйин тарзида эшитиш аппарата ёрдамида ва 
аппаратсиз олиб бориладиган машгулотлар кушимча машгулотлар 
тизимини ишлаб беради. Эшитиш кобилиятини уй шароитида 
ривожлантиришда немис сурдопедагоги А.Лёвенинг (1992 йилги) 
тавсияси буйича куйидаги икки йуналишни куллаш мумкин:
- бошка фаолиятлар билан бир каторда - йул-йулакай 
эшитиш кобилияти ва талаффуз куникмаларини шакллантириш;
- режали равишда эшитиш кобилияти ва талаффуз 
куникмаларини шакллантириш,
Биринчи холатда содир буладиган ва ундан фойдаланиш 
мумкин буладиган барча вазиятлардан фойдаланиш кузда 
тутилади, режали асосда иш олиб боришда махсус ташкил 
этилган 7-10 минут давомида ташкил этиладиган тадбирлар 
назарда тутилади. Бу холатда боланинг ёшига караб нутвдан 
ташкари овозлар, шовкинлар ва нуткдан фойдаланиш тавсия 
этилади. Табиий шароитда одатда болада атроф мухитдаги 
товушлар, овозлар, одамларнинг гап-сузларини эшитиш, уни 
идрок этиш ва бу намуналарни у3 нуткида куллаш одати 
мустахкамланиб боради. Бунинг учун эшикнинг кунгироги, 
соатнинг жиринглаши, телефоннинг жиринглаган овозини эши- 
тиб фарклаш ва билиб олиш, янги сузлар ва жумлаларни 
такрорлаш, узи мустакил равишда улардан бошка вазиятларда 
фойдаланишни таклиф этиб бориш. Барча уйинларни нуткий 
мулокот вазиятида олиб бориш ва янги нутк материалини 
нуткида мустахкамлаб бориш зарур. Уйин давомида бола билан 
ролларни алмаштириб бориш мумкин, шу оркали боланинг ки- 
зикиши ортиб, фаолрок иштирок этишини таъминлаш мумкин.
285



Download 7.62 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   128   129   130   131   132   133   134   135   ...   143




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling