Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги низомий номидаги тош кент давлат


 Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини


Download 75.97 Kb.
Pdf ko'rish
bet22/37
Sana30.01.2024
Hajmi75.97 Kb.
#1809001
TuriМонография
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   37
Bog'liq
000000001030 01

2.3. Касб таълими укитувчиларининг касбий компетентлигини 
шакллантиришда ижодий фаолиятнинг урни
Булажак касб таълими укитувчиларининг касбий компетентли­
гини шаклланиши уларни укитиш жараёнида шахе ижодий фаолия- 
тини фаоллиги билан тугридан тугри богланган. Олий мактабда 
замонавий з^итишнинг энг мухим вазифаси бу талабаларнинг 
касби буйича хабардорлигини шакллантириш учун кулай шароит 
яратишдир. Ижодий фаолият узок вакт тайёргарлик куришни, 
эрудицияни, 
кобилиятларни талаб килувчи 
ижодий жараён 
хисобланади. Ижодий фаолият - инсоннинг узок фаолияти асоси, 
барча моддий ва маънавий бойликлар манбаидир.
Одамнинг муваффакиятли ижодий фаолияти гарови зарур 
ахборотни танлаб олиши хисобланади. Ижодий фикрлар ва 
фаразларни генерациялашга ундовчи асосий омиллар эхтиёжлари 
хисобланади. Бу эхтиёжнинг сифати билимлар ва малакалар билан 
куролланганлик бу фаразларнинг мазмуни билан белгиланади. Онг 
билан назорат килинмайдиган интуиция доимо эхтиёжга боглик. 
Билишни ифодалаган эхтиёжеиз одамнинг махсулдор ижодий 
фаолият юритишга мулжал олиши кийин. Бу тегишли эхтиёжни 
каноатлантиргандагина унинг интуицияси гоялар ва фаразларни 
генерациялаши мумкин.
Шахснинг ижодий фаолиятда иштирок этишига Ж.Гилфорд,
А.Маслау ва бошка олимларнинг илмий ишлари багишланган.
65


XX аср 80-йиллари охирида ватанимиз психологиясида ижодий 
жараённи янада яхширок концепциясини Я.Н.Пономарёв таклиф 
этди. Муаллиф шахснинг ижодий жараёни фазаларини куйидаги 
куринишда таснифлашни таклиф этди:
1-фаза (онгли иш) - тайёргарлик - алохида фаолият холати 
янги гоянинг интуитив чакнаши учун асос булиб хдсобланади;
2 -фаза (онгсиз онг) - етилиши - муаммо устида онгсиз ишлаш, 
йуналтирувчи гоя инкубацияси;
3-фаза (онгсизни онглига утиши) - ижодий уйгониш - онгсиз 
ишлаш натижасида онг сохдсига ечим гоя, аввал фараз, фикр 
куринишида келади;
4-фаза (яратувчилик иши) - гояни ривожлантириш, уни якуний 
расмийлаштириш ва текшириш.
Ижодий фаолиятнинг мохиятини тавсифлаб, А.В.Петровский 
ва М.Т. Ярашевский унинг психологик белгиларига эътиборни 
каратишади. Бу талабаларда ижодий жараёнда психик ахдокий 
сифатларнинг эстетик хисларнинг интеллектуал кобилиятларнинг 
ривожланиши ва билимларни эгаллаш хисобланади. Психология 
нуктаи назаридан ижодий жараённинг узи бу ижодни ривожлан­
тириш методлари, шакллари ва ижодни ривожлантириш воситалари 
хисобланади.
М.Махмутов ижодий фаолиятни бундай таъкидлаган эди, 
«Ижодий фаолият - эвристик фаолият булиб, унинг мохияти 
муаммони тез тушунишдан, асосий гоя, тушунчанинг мохиятини 
англаб етишдан, харакат усулини тусатдан топишдан иборат. 
Бундай фаолият юк;ори жушкинлик, субъектнинг объектга катта 
кизициш билан тавсифланади».
Ижод механизми масалалари буйича ишларни урганиш ва 
та^лил килиш хозирги замон олимларининг шахе ижодий фаолия- 
тининг фаоллашиши муаммосига чукур кизикишлари тугрисида 
хулоса килишга имкон берди. Биз ижодий жараён максадга 
интилувчан, машаккатли ва шиддатли мехнатдир, деган муаллиф- 
ларнинг фикрига кушиламиз- У инсондан юкори иш кобилиятини 
ва фикрлаш фаоллигини талаб килади. Ижодий фаолият - яхлит ва 
узлуксиз харакат эмас. Бу жараёнда кутарилишлар, тухтаб к;олиш- 
лир ва тушиб кетишлар навбатланиб туради. Биз, ижодий 
фаолиятнинг энг юкори нуктаси интеллектуал ва ижодий кучланиш 
билан ифодаланган фикрнинг алохнда х,иссий кутарилиши,


равшанлиги ва аниклиги билан ифодаланади, деган фикрга 
кушиламиз.
Булажак укитувчиларнинг касбий компетентлигини шакллан- 
тириш максадида, укув билишга оид фаолият давомида талабалар- 
нинг ижодини фаоллаштириш муаммосини урганиш учун В.И.Иг- 
натьев, В.С.Кузин, А.Н.Леонтьев, А.В.Петровский, Н.Н.Ростовцев,
В.С.Рубенштейн, А.И.Севостянов, М.Г.Ярошевский ва бошка олим- 
ларнинг ишлари методик асос булди.
Психологларнинг фикрига кура, ижодий фаолият натижасидаги 
фаоллик 
диккатни, 
кузатувчанликни, 
хиссиётни, 
идрокни, 
хотирани, тафаккурни, тасаввурни, иродани ва бошка жараёнларни 
сафарбар килиш. Бу таърифни психология нуктаи назаридан куриб 
чикамиз.
Диккат - онгнинг асосий хоссаси, билишга оид жараёнлар- 
нинг ички ургуси. Диккат объектлари булиб буюмлар ва ходисалар, 
одамларнинг харакатлари ва муносабатлари, фикрлари ва хислари 
хисобланиши мумкин. Диккат жараёни бу — инсон фаоллигини 
унинг учун ахамиятли булган бирор нарсаларга тупланганлиги ва 
й)шалтирилганлигидир. Укитиш жараёнида диккатнинг тавсифлари 
масалаларида психолог В.С.Кузиннинг нуктаи назари бизга 
якиндир. У диккатни инсон онгининг аник буюмлар ва ходисаларда 
тупланганлиги, йуналтирилганлиги ёки улар томонида колган 
барчасидан диккатни четга тортганда уларни аник акслантиришни 
таъминловчи сифатида таърифлайди. Диккат атроф борликни 
билишнинг муваффакиятнинг мукаррар шарти хисобланади, у куз 
билан 
куриб 
идрок килишнинг туликдигини, 
чукурлигини, 
фикрлашнинг фаоллигининг, ирода кучини у ёки бу объектни 
урганишга туплашни таъминлайди.
Диккатнинг хоссаларига олимлар уни туплашни, хажмини, 
таксимлашни, бошкасига уланишини, баркарорликни киритишади.
B.C. Кузин бундай таъкидлайди: «Диккатнинг хажми у бир онда 
к;амраб оладиган бир жинсли буюмлар мивдори билан улчанади. 
Диккатнинг хажми узгарувчан микдор хисобланади ва мазмунни 
онгли боглаш ва тузилмалаш куникмасига боглик. Диккатни 
таксимлаш бу - харакатларнинг бир неча турларини бир вактда 
бажариш, жараёнларнинг бир неча турларини бир вактда назорат 
килиш имкониятидир. У диккат ёки харакат объектлари узаро 
канчалик боглик эканига боглик».
67


Диккатнинг таксимланиш имконияти одатдаги харакатларнинг 
автоматлаштириш даражасига боглик. Дик;катни бошка нарсага 
утказиш, яъни бир объектдан бошкасига атайин утказиш, КУП 
жихатдан инсоннинг эхтиёжларига боглик.
«Диккатнинг баркарорлиги диккатни туплаш, сакланиб тура- 
диган вактнинг давомийлиги билан белгиланади. Диккатнинг бар­
карорлиги баён килинаётган материалнинг хусусиятига, тушунар- 
лилиги ва унга субъектнинг муносабатига боглик» [45].
Диккатни баркарорлигини саклашнинг мухим шарти, психолог- 
ларнинг фикрига кура, з$фикиш ва бушашишнинг навбатланиб 
келиши, з>фикишни олиб ташлаш мумкинлигини билдиради. Дик­
катнинг баркарорлиги бажарилаётган ишнинг мазмундорлигига, 
кийинлигига ва эхтиёжни кондириш учун унинг ахамиятини 
англашга боглик.
Олимлар ихтиёрий ва беихтиёр диккатни фарк килишади. 
Ихтиёрсиз ёки атайин булмаган диккат - бу онгнинг буюм ёки 
ходисага бирор хусусиятларга кура (кузгатгичларнинг мавжудлиги) 
йуналтирилганлиги. Кузгатгичларнинг сифатларидан бири диккат­
ни жалб этувчи кузгатгичнинг кучи хисобланади. Беихтиёр диккат 
одамнинг билимларига, дунёкарашига, баркарор кизикишларига ва 
кайфиятига, унинг аввалги тажрибаси бойлигига боглик, деб 
хисобланади. Беихтиёр диккатнинг сабаби таъсирнинг кучи, 
катталиги ва тасодифийлиги хисобланади. Диккатни асосийлиги, уз 
ишидаги бош масалага жалб килиши учун рассомлар купинча куз 
билан куриб идрок килишга уз асарларидаги асосий нарсага 
тупловчи ва йуналтирувчи турли хил усуллардан фойдаланишади. 
Шундай килиб, композицион усуллар билан асарнинг асосий 
гоясини тез ва ишонарли тарзда очиб берувчи к>фиш маркази 
ажратилади. Куриш диккатни жалб килишнинг яна бир усули -
композициянинг ифодали воситаси фойдаланиш хисобланиб, у 
элементларни бир-бирига нисбатан визуал таккослаш ва карама- 
карши куйиш билан тавсифланади.
В.С.Кузмин ихтиёрий диккатни онгнинг объектга ёки ходисага 
ташкилий йуналтириш онгни ирода кучларини ва талабанинг ирода 
кучларини туплайди. Ихтиёрий диккат худди беихтиёрий диккат 
каби субъектнинг эхтиёжлари ва кизикишлари хусусияти билан 
юзага келади ва аникланади. Ихтиёрий диккат, олимларнинг 
фикрига к>фа, аник ифодаланган, онгли хусусиятга эга ва бирор 
фаолиятга атайин бажаришда намоён булади. Ихтиёрий диккатни
68


вужудга келтирувчи 
ва куллаб 
кувватловчи 
сабаб диккат 
объектнинг мазкур фаолиятини англаш хисобланади. Борликни 
билиш жараёнида, беихтиёр диккатга объект ёки ходисага нисбатан 
очик ифодаланган жушкин муносабат хам таъсир килади. Диккат 
ортида доим шахе, унинг эхтиёжлари, сабаблари, максадлари ва 
курсатмалари туради. Субъектни объект муносабатининг узгариши 
диккатнинг узгаришига олиб келади. Узининг психологик келиб 
чикиши буйича «диккат» тушунчаси «кизикиш» тушунчасига 
якиндир. Укитиш жараёнида ихтиёрий диккатни куллаб-кувватлаш 
имкон берувчи шартлардан бири амалий харакатнинг киритилиши 
хисобланади.
Шундай килиб, урганиш объектига диккат эътибор баён 
килинаётган материалнинг тушунарлилигини, ахамиятлилигини ва 
унга булган муносабат, субъектнинг эхтиёжлари ва кизикишлари 
хусусиятлари билан белгиланишига ишончимиз комил. Талабалар- 
нинг касбий компетентлигини шакллантириш учун кучланишнинг 
ва сусайишнинг алмашиниб туришини кузда тутувчи, шунингдек, 
тупланиб колган кучланишни олиб ташлаш имкониятини назарда 
тутувчи укув жараёнини ташкил этиш катта ахамиятга эга. 
Талабаларнинг диккат эътиборини узок вакт бир нарсага каратиб 
туриши учун билиш жараёнига амалий харакатларни, бажарилаёт- 
ганининг мазмундорлиги ва кийинлигини, таъсир курсатишнинг 
катталиги ва тасодифийлигини (тезкорлигини), кузгатувчиларнинг 
кескинлиги ва кузгатувчиларнинг бир-биридан фаркини киритиш 
катта ахамиятга эга булади.
Ижодий фаолият жараёнида инсон уз олдига куйган максадга 
эришишдан аввал жуда куп тусикларни енгиб утишга т ^ р и келади. 
Уларни енгиб утиш, аклий ва жисмоний кучларнинг зурикиши, уз 
харакатларини онгли равишда тартибга солиш ирода деб аталади. 
Касб таълими укитувчиларининг амалий ва ижодий фаолиятида, 
талабаларнинг касбий сифатларини шаклланишида куп нарсалар 
иродага, кийинчиликларни енга олиш куникмасига боглик булади. 
Иродали таъсир бу онгли харакат булиб, унга эришиш учун 
рагбатлантирувчи куч сифатида жуда турли туман эхтиёжлар 
хизмат килиши мумкин. Булажак Касб таълими (сервис) таълим 
йуналиши укитувчиларини тайёрлашда асосий мотивация укити- 
лаётган касбий фанлар буйича куникма ва малакаларни эгаллашга, 
лойиха фаолиятини ва узига хос касбий билимларни эгаллашга 
интилиши хисобланади.
69


Инсоннинг борлик тугрисидаги барча билимларини бошлангич 
манба сифатида психологлар сезиш ва идрок килиш жараёнлари 
деб хисоблашади. Сезиш предметларнинг яккол образидир. Бадиий 
ижодга }фганиш жараёни учун айникса мухдми куриш оркали 
сезиш хисобланади. Предметларни куриш оркали, сезиш туфайли 
инсон унинг рангини, шаклини, нисбатларини, конструкциясини ва 
унинг бошка хусусиятларини англайди. Сезиш ва идрок килиш 
жараёнларини )фганиб, биз бу сохадаги психологлар В.С.Кузин ва
С.Л.Рубинштейнларнинг тадкикотларига таяндик.
С.Л.Рубинштейн фикрига к)фа, сезиш факат хис этиш обра- 
зигина эмас, балки предметнинг ёки ходисанинг тегишли сифатига 
йуналтирилган билиш фаолияти булиб хам хисобланади. Олим 
сезиш бусагаларини тадкик этиб: «Сезиш инсоннинг хал килаётган 
масаласига булган муносабатига боглик холда жиддий силжийди»,- 
деб таъкидлайди [82].
B.С.Кузин идрок килишга борликдаги предметлар ва ходиса- 
ларнинг сезги аъзоларига бевосита таъсир этувчи хилма-хил хосса- 
лари ва жихатлари билан аксланиш жараёни сифати деб таъриф 
беради.
C.Л.Рубинштейн идрок килиш жараёнини инсон узининг кас- 
бий фаолияти жараёнида куядиган амалий вазифаларига боглик 
эканини к^фсатади: «Хдётий амалиёт инсоннинг атайин килин- 
майдиган идрокдан максадга йуналтирилган кузатиш фаолиятига 
Зп'ишга мажбур килади. Бу боскичда идрок узига хос назарий 
фаолиятга айланади. Идрок - узига хос билиш фаолияти, борликни 
англашдир. Шахсий онгда пайдо буладиган образни буюм 
(предмет) билан тавдослаш, солиштириш, текшириб куриш идрок 
килишнинг билиш фаолияти сифатида жиддий бугинни ташкил 
этади» [82].
Инсон идроки психологиясини тадкик этишда С.Л.Рубинштейн 
рассомнинг ижодий идрокига алохида урин ажратади. Рассомнинг 
ишида, у идрокни фаолият билан алохлда алокасини таъкидлайди. 
Инсон идрокини муаллиф инсоннинг интеллектуал жихатларига, 
унинг билимлари даражаси ва мазмунига боглайди. Идрокда инсон­
нинг бутун хилма-хил хаёти - унинг курсатмалари, кизикишлари, 
умумий йуналтирилганлиги, утган тажрибаси акс этади. Бунда 
шахе учун идрок килинган ахамиятига боглик холда у ёки маълум 
даражадаги эгасиз предмета билим булиб колади ёки кечинмалар- 
нинг шахсий режасига киритилади. С.Л.Рубинштейн бундай ёзади:
70


«Хиссий муносабат идрок этилаётганларни тартибга солади ва 
безатади» [82].
Психологлар идрок килишнинг бешта асосий турини ажрати- 
шади: таъм билиш, хид билиш, эшитиш, ушлаб билиш ва куриш. 
Олимларнинг хисоблашича, унда бошка психологик ташкилий 
элементларнинг иштирок этишига боглик холда идрок хиссий 
(санъатни идрок килиш) ва рационал (фикрлаш жараёнига буй- 
сундирилган) идрокка булинади. Идрокнинг етакчи хоссалари 
сифатида предметлилик, яхлитлик, англанганлик, тузилмавийлик, 
константлик ва сайловчанлик иштирок этади. Идрок уз ичига 
фарклаш, куриб таниб олиш, улчаш, назорат, бахолаш ва бошка 
харакатларни олади.
Талабаларнинг - булажак укитувчиларнинг укув-ижодий фао- 
лиятида айрим предметларнинг фазовий хоссаларини англаш ало- 
хида мухимдир. Куриш ва ушлаб билиш натижасида идрок килиш 
жараёнида предметларнинг шакли, тузилиши, катталиги, хажми ва 
бошка хоссаларини билиб олиш хисобига предметларнинг яхлит 
образи шаклланади.
Предметларнинг шаклини, катталигини, нисбатларини, й^гаали- 
шини, шаклини чегараларини идрок килиш учун мухим омил 
контур чизиклари йуналишларини аниклаш ва уларнинг катталиги 
буйича нисбати хисобланади, деган фикр мавжуд. Бу маълум бир 
предметларни тугри туртбурчак сифатида, бошкаларини думалок 
сифатида ва х.к. идрок килишга имкон беради. Кузатувчи, аввало, 
уз диккатини текширилаётган объектнинг чегаралари чизикларида 
туплайди, шунинг учун контур ёки шаклни камраб олган чизик 
предмет тугрисидаги ахборотнинг мухим элитувчиси хисобланади.
Фазовий хоссалари ва объектларни идрок килишда нотугри 
бузилган идрокни ифодаловчи куриш тасаввурлари вужудга кела- 
ди. Куриш ва тасаввурларни олимлар куйидаги гурухларга ажрати- 
шади:
1. Кузнинг тузилиш хусусиятлари билан боглик тасаввурлар.
2. «Бутун» ва «кисм»ни таккослашда юзага келадиган тасав­
вурлар.
3. Тик чизикларни кайта бахолаш.
4. Уткир бурчакларни бурттириш.
5.Узгарувчи рельеф, перспектива ва бошкалар.
Бу хоссалардан талабаларни костюм дизайнига ургатувчи 
укитувчилар томонидан, пропедевтика (бирор нарса т>^грисидаги
71


билимлар мажмуи) буйича укув топширикларини ишлаб чикишда, 
костюмни лойихалаш, костюмни макетлаш ва бадиий циклнинг 
бошка фанлари буйича укув топширикларини ишлаб чикишда кенг 
фойдаланилади.
Идрок килиш к л и н ч а психологлар томонидан мустакил 
фаолият сифатида тавсифланади. Касб таълими укитувчиларининг 
ижодий фаолиятида идрок килишнинг мустакиллигини кузатишда 
намоён булади. Е.И.Игнатьев ва В.С.Кузин талабаларнинг укиш -
ижодий фаолияти жараёнида идрок килишни тадкик этиб, 
кузатишнинг мухимлигини таъкидлайдилар. Объектни тасвирлаш 
жараёни идрок килиш максадининг аниклигисиз булиши мумкин 
эмас, чунки кузатиш машклари яхши кузатувчанликнинг ривож- 
ланиши билан якунланади. Иш жараёнида талабанинг кузатув- 
чанлиги — укув ва касбий билимларни шакллантиришда катта 
ахамиятга эга булган фаол фикрлаш фаолиятидир. Объектни 
5фганишда урганилаётган предмет тугрисида янада тулик ва аник 
тасаввурга эга булиш учун деталларни таккослаш, шаклнинг 
хоссаларини, услубнинг хусусиятларини ва х.к.ларни аниклаш 
зарур.
Шундай килиб, идрок килиш ва сезиш жараёнини тадкик этиш 
масалалари буйича талабаларда билиш фаолиятининг бу турини 
максадга 
йуналтирилган 
холда ривожлантириш 
мумкинлиги 
тугрисида хулосага келишимиз мумкин. Биз инсоннинг сезгиси ва 
идрок кйлиши куп жихатдан интеллектуал аспектга, инсоннинг 
билимлари даражаси ва мазмунига, шахснинг курсатмаларига, 
кизикишлари, умумий йуналтирилганлиги ва аввалги тажрибасига 
боглик, деб хлсоблаймиз. Талабаларнинг фаол фаолиятлари ва 
уларнинг касбий хабардорлигини шакллантиришнинг шарти укув 
жараёнини тугри ташкил этишнинг зарурлиги хисобланади. 
Амалий топширикларни бажариш давомида назарда тутиладиган 
материалнинг талабалар томонидан англаб етилганлигини назорат 
килиш, бутун аудиториянинг ва хар бир талабани алохида хамда 
тайёргарлиги даражасига боглик равишда мураккаб материалнинг 
идрок килинишини яхшилаш йулларини излаш, талабаларнинг укув 
билиш, фаолияти ва эхтиёжларини шакллантириш зарур.
Фаолият жараёнида инсон миясининг бошка функциялари ора- 
сида асосий урин хотирага ажратилади. Хрзирги замон психолог- 
лари хотирани одамнинг шахсий тажрибасини «Узи ташкил этиш­
нинг» узлуксиз жараёни сифатида тавсифлашади. Хотира билиш
72


сохасида эмас, балки аввал маълум булганларни ташкиллаштириш 
ва кайта куриб шахсни шакллантириш сохдсига тааллуклидир. 
Хотиранинг марказий вазифаси субъектнинг ички тажрибасини 
бирликка келтириш, яхлит килиб бирлаштиришдир. Шундай килиб, 
хотира шахсий тажрибани изчил ташкил этишнинг психологик 
механизми хисобланади ва муваффакиятли фаолиятнинг зарур 
шарти сифатида иштирок этади.
Хотиранинг хусусиятларидан бири борликдаги предметлар ва 
ходисаларнинг аксланиши, эсга туширилиши натижасида вужудга 
келадиган турли хил холатдардир. Хотирани тадкик этишда, биз 
психолог С.Л.Рубенштейннинг фикрига кушиламиз. Унинг ёзиши- 
ча, хотира бир катор жараёнларни уз ичига олади: аввало, бу хоти- 
рада эслаб колиш, кейин таниб олиш ёки кайта тиклаш пассив эмас- 
лигини таъкидлаб, у шахснинг кайта тикланувчига муносабатини уз 
ичига олади. Муаллиф эслаб колиш жараёнининг инсон психикаси- 
нинг диккат, кизикишлар, хиссиётлар каби жихатларига тугридан- 
тугри боглик булган идрок килишнинг онгли, узига хос жараён 
сифатида тавсифлайди. «Хотиранинг сайловчанлик хусусияти шун- 
да ифодаланадики; биз учун ахамиятли, кизикарли булган нарса- 
ларни эслаб колиш, ундан булажак амалий ва назарий фаолиятда 
фойдаланиш максадида борликни билишнинг айни пайтда эришил- 
ганларни онгли, олдиндан кузда тутилган тадбири, онгли кайд 
этилиши булади» [82].
Хотирада саклаб колиш - борликдаги объектлар ва хотиралар- 
дан олинган таассуротларнинг хотирада мустахкамланиши ва 
сакланиши жараёнидир. Олимлар хотирада саклашнинг икки тури- 
ни ажратишади - ихтиёрий ва ихтиёрсиз. Ихтиёрсиз эслаб колиш, 
яъни уз-узидан вужудга келадиган, алохида зурикишни талаб 
этмайдиган, одатда анча рангдор, харакатчан узига хос холда 
узидан-узи юзага келади. Унинг мустахкамлиги ва давомийлигига 
кизикиш таъсир курсатади. Булар фаолият максади билан бевосита 
боглик далиллар, ходисалар, вокеалар, предметлардир. Улар инсон- 
нинг билимлари тасаввурлари, хаётий тажрибасини кенгайтиради. 
Ихтиёрий эслаб колиш онгли равишда куиилган максад - маълум 
бир материални эслаб колиш, деган максад хисобланади. Укув 
амалий фаолият ихтиёрий эслаб колишга асосланади. Ихтиёрий 
эслаб колишнинг икки тури мавжуд: механик ва уилаб килинган. 
Уйлаб килинган эсда саклаш анча сифатлидир, у мазмунни 
тушунишга, 
мустахкамланаётган 
материалнинг 
мохиятига,
73


маънодаги ва мантикий алокаларининг очиб берилишига асослан- 
ган. Бундай эслаб колишнинг мустахкамлиги шахснинг хусусият- 
ларига, унинг кизикишлари кенглиги ва чукурлиги, тавсифи 
жихатларига богликдир.
Назарий ва амалий материални сифатли ва онгли равишда 
эслаб колиш учун, шунингдек, у ёки бу фаолиятни бажариш 
жараёнининг коидалари ва кетма-кетлигини эслаб колишни енгил- 
лапггириш учун турли хил методик усуллар, масалан, материални 
маъносига караб гурухлаш кулланилади. Материал ишнинг энг 
асосий ва мухим боскичлари ажратилган блокларга ажратилади, 
кейин блоклар биргаликда бирлаштирилади. Материалнинг бундай 
булиниши талабаларга билимларни мустахкам эгаллашга ва 
фикрнинг эслаб колишнинг барча боскичларида фаол ишлашнинг 
куллаб кувватлашга имкон беради. Х,ар кандай материалнинг эслаб 
колишнинг мустахкамлиги уни такрорлаш вакт буйича кандай 
таксимланганига боглик. Топширикларнинг семестрдан-семестрга 
доимий мураккаблаштирилиши ва хар хиллаштирилиши олдиндан 
маълум асослар ва коидаларни албатта такрорлаш билан бирга 
кушиб олиб борилиши керак. Шундай килиб, хотира механизмини 
тадкик этиш масалалари буйича биз талабаларда булажак касб 
таълими укитувчиларининг касбий компетентликларини ривожлан- 
тиришнинг зарур шарти сифатида хотирасини шакллантириш 
зарурлиги ва мумкинлиги тугрисидаги хулосага келдик. Биз амалий 
фаолият жараёнида, айникса, агар фаолият хиссий жихатдан тулик 
ва шахснинг кизикишлари хамда эхтиёжлари билан якин алокада 
булса, у холда эсда саклаб колиш онгли булади. Талабаларнинг 
укув ижодий фаолияти мобайнида хотира механизмини фаоллаш- 
тириш шарти хотирани фаоллаштириш усулларидан ва замонавий 
визуал коммуникация воситаларидан фойдаланиб ташкил этиш 
хисобланади.
Фаолият жараёнида одамда аввал идрок килинган объектлар 
ёки ходисаларнинг образлари вужудга келиши мумкин - бу тасав- 
вурлардир. Тасаввур, психологлар томонидан аввалги тажрибага 
асосланган, предметнинг кайта тикланган образи сифатида тавсиф- 
ланади. Тасаввур харакатчандир (динамик) одамнинг фаол билиш 
фаолияти шароитида унинг объект ёки ходиса тугрисидаги тасав- 
вурлари янгиланиб такомиллашиб туради. Хотирамиздаги бу ходи­
са олимлар томонидан инсон миясининг ишлашини юкори дара- 
жаси сифатида тавсифланади. Х,ар хил кишиларда тасаввурлар
74


равшанлиги, туликлиги, баркарорлиги даражаси буйича фаркла- 
нади. Бу фарклар фаолиятнинг куринишлари учун айникса мухим- 
дир. Тасаввурларни яратиш кобилияти бадиий - ижодий фаолият 
билан шугулланувчи одамлар учун айникса мухим ва унинг узи шу 
фаолият жараёнида шаклланади. Тасвирий фаолият ва дизайн билан 
шугулланувчи ижод одамлари учун ривожланган куриш хотираси 
ва куриб тасаввур килиш зарур, бунинг натижасида куриш образ- 
лари пай до булади.
Касб таълими укитувчиси - костюм дизайнери фаолиятидаги 
зарур шарт тасаввурга кура тасвирлаш булиб, бу жараёнда 
предметларни узига хос хусусияти буйича тасвирлашдир. Шунинг 
учун дизайнерни расмга ургатишнинг пировард максади инсон 
фигурасининг анатомик ва пластик хусусиятларини шундай билиш 
хисобланадики, бу билим унга инсон фигурасини турли холатларда, 
бурилишларда ва харакат вактида эркин тасвирлаш имконини 
берсин. Фигура тана расмини эркин чизишдан аввал натурадан 
раем солиш буйича жуда куп машк килиш керак. Рассомнинг 
касбий сифатларини шакллантиришда аник режалаштирилган ва 
мунтазам машкларнинг роли тугрисида Ф.М.Пармон узининг 
«Костюм расми ва графикаси» китобида хам ёзади. Кейин 
моделларнинг умумийлаштирилган образлари дизайнернинг ишида 
янги эскизда, коллекцияда ёки материалда бажарилган макетда 
вужудга келади. Шундай килиб тасаввурларни тадкик этиш 
масалалари буйича, биз талабаларда - булажак укитувчиларда 
костюм дизайнери буйича касбий сифатларини шакллантиришнинг 
зарурий шароитларини шаклланиш имкониятлари тугрисида хулоса 
килдик. Биз инсон мияси ишининг юкори даражаси хисобланган 
тасаввурлар харакатчан (динамик) ва даставвал шахенинг эхтиёж- 
лари ва кизикишлари билан богланган деб хисоблаймиз. Укув 
ижодий фаолият давомида тасаввурларни фаоллаштириш шарти, бу 
талабаларнинг амалий фаолияти давомида тасаввурларнинг ривож- 
ланишига имкон берувчи ижодий вазиятни яратишни ва мунтазам- 
лаштирилган машкларнинг мавжуд булишини уз ичига олган укув 
жараёнини ташкил этишдир.
Объектив дунёнинг чукурлигини ва мохиятини билишга, унинг 
конунларини англашга, амалий фаолиятини ривожлантиришга, 
ижодга имкон яратишга тафаккур, фикрлаш ёрдам беради. 
Психологлар тафаккурни предметлар, ходисаларнинг умумий ва 
мухим хоссаларини, белгилари ва улар орасидаги мавжуд
75


алокаларни очиб беришга йуналтирилган олий билиш жараёни 
сифатида ифодаланади. Тафаккур хиссий билиш - атроф дунё 
тугрисидаги бош хабарчи билан богланган ва билиш фаолиятининг 
энг юкори ва мукаммал боскичи хисобланади. Фикрлаш фаолияти 
инсоннинг касб фаолияти билан узвий богланган. Инсон фикрлаш 
фаолиятида билиб хамма нарса амалиётда текширилади, амалиёт 
эса тафаккур натижаларини куллашнинг асосий сохаси булиб 
хизмат килади.
Хрзирги замон психологларининг таъкидлашларича, фикрлаш 
фаолияти фикрлаш операциялари ёрдамида: тахлил, синтез, так- 
кослаш, умумлаштириш, абстракция ва аниклаштириш ёрдамида 
амалга оширилади. Улардан асосийлари тахлил ва синтез хисоб­
ланади.
Тахлил - бу бутунни кисмларга фикран ажратишдир, предмет 
ёки ходисанинг ташкил этувчиларининг белгиларини, хоссаларини 
аниклашдир,
Дизайнернинг фикрлаш фаолиятининг узига хос жихати 
образлари билан фикрлаш куникмасидан иборат. Образлар оркали 
тафаккур талабаларни тахлил ва синтез буйича фаол фикрлаш 
фаолиятига мажбур килади. Дизайнерни янги костюм шаклларини 
яратишга истаган ходиса ёки атрофдаги буюм илхомлантириши 
мумкин. Илхомлантиришнинг ижодий манбалари хилма-хил булиб
уларни янги шаклларини яратиш учун ажратиш зарур. Ижодий 
манбаларни тахлил килиш ва кайта ишлаш тамойиллари бир хил ва 
индивидуал хусусиятлари билан боглик жузъий жихат билангина 
фаркланади. Ижодий манбани узгартириш боскичлари Э.М.Андро- 
сова томонидан «Костюмни бадиий лойихалаш асослари» китобида 
ажратиб курсатилган.
1.Визуал кузатиш воситасида тадкикот боскичи (ижодий ман- 
банинг шаклини, нисбатларини, рангини, пластика ва фактурасини 
кузатиш);
2. Аналитик (тахлил) боскичи (ижодий манбанинг бош тавсиф- 
ловчи белгиларини аниклаш, шартли-умумлаштирилган услубли 
образни шакллантириш, асосий хусусиятларини ажратиш макса- 
дида эскизда абстракциялаш);
3. Эскиз боскичи (илхом манбаи билан образли ассоциатив 
алокани саклаш ва ижодий манбалар таъсирида яратилган реал 
костюмлар эскизлари сериясини яратиш).
76


Тафаккур жараёнида таккослашга катта ахдмият берилади. Бу 
атроф мухитдаги предметлар ва ходисаларнинг ухшашлиги хамда 
фаркларини аниклаш жараёни, таккослаш хар кандай тушуниш ва 
тафаккурнинг асосидир. Предметлар ва ходисаларни бирор белги- 
лари буйича фикран бириктириш умумлаштириш дейилади. Хдр 
кандай умумлаштиришнинг асоси учун ухшаш предметларнинг 
турли хил белгилари олиниши мумкин. Объектлар ва ходисалар- 
нинг факат умумий эмас, балки объектларнинг ва ходисаларнинг 
мохиятини тавсифловчи асосий белгиларни ажратишга таянувчи 
умумлаштириш алохида ахамиятга эга. Умумлаштиришнинг маъ­
лум бир конуниятлари билиш жараёни билан мос тушади. Хдр 
кандай коида, тушунча конун - умумлаштиришдир. Бадиий фао­
лиятнинг хусусиятлари тавсифида биз психолог С.Л.Рубинштейн- 
нинг фикрига кушиламиз, у бундай деб ёзган эди: «Кузатиш 
асосида ва кисман узига хос эксперимент утказиш асосида 
умумлаштириш жараёни юз беради. Рассом умумийни тушунча 
шаклида аниклаш керак булиб, бунда умумий билан ягоналикда 
индивидуаллик хам сакланиши керак» [82].
Урганилаётган предмет ёки ходисанинг бир катор хоссала- 
ридан фикран чалгиш ва бирорта хоссани ажратиб олиш жараёни 
психологияда абстракциялаш жараёни дейилади. Предметнинг би­
рор белгисини боищаларини хисобга олмасдан кайд этадиган унга 
карама-карши жараён аниклаштириш дейилади. С.Л.Рубинштейн 
абстракцияга ходиса ёки предметнинг бир томонини, хоссасини, 
моментини мухимга нисбатан ажратиш, айириб олиш ва тортиб 
олиш хамда бошкалардан ажратиш каби тушунчаларни беради.
Шахснинг фикрлаш фаолиятида индивидуал фарклар мавжуд 
булиб, уларнинг энг асосийлари акднинг кенглиги, чукурлиги, 
мустакиллиги, танкидийлиги, мосланувчанлиги ва тезлиги хисоб­
ланади. Бу сифатларни фикрлашга оид масалаларни ечиш жараё­
нида, талабаларнинг укув-ижодий фаолиятининг кечиши давомида 
ривожлантириш мумкин. Булажак касб таълими укитувчисини 
укитиш жараёни фаол фикрлаш фаолияти билан боглик. Талабалар 
фикрининг фаол ишлашини замонавий костюмни макетлаш жараё­
нида булажак укитувчиларнинг амалий ишида кузатиш мумкин. 
Х,атто, ижодий фикр, маълум топширик ва битта ижодий манба 
билан чегараланганда талабаларнинг эскизлар ва макетларда бажа- 
рилган ишлари доим индивидуалдир. Бу хар бир талабанинг
77


фикрлаш жараёни унинг хдётий тажрибаси, кузатишлари, дунёка- 
раши, диди, тайёргарлик даражаси билан белгиланади.
Шундай килиб, фикрлаш фаолиятини тахдил килиб, биз билиш 
фаолиятининг энг юкори ва мукаммал боскичи сифатидаги тафак- 
курнинг субъектнинг амалий фаолияти (мазкур холда, бадиий- 
ижодий) билан узлуксиз алокаси тугрисида хулоса чикардик. Инсон 
яратган барча нарса амалда текширилади, амалиёт эса тафаккур 
натижаларини кулланишининг асосий сохаси хисобланади. Биз 
шахснинг фаол фикрлаш фаолияти унинг хаётий тажрибаси, куза­
тишлари, дунёкараши, диди, тайёргарлик даражаси ва бошкалар 
билан белгиланади хамда кулай вазият яратилганда укув фаолияти 
жараёнида фаол шаклланиши мумкин, деб хисоблаймиз. Талаба- 
ларнинг тахдил килиш, синтезлаш, таккослаш, умумлаштириш, 
абстракциялаш, аниклаштириш куникмалари таълим жараёнининг 
асосий масаласи ва талабаларнинг касбий компетентлигини 
муваффакиятли шаклланишининг кафолати булиб хисобланади. 
Инсоннинг ижодий фаолиятида бошка жараёнлар катори тасаввур, 
хаёл килиш катта ахдмиятга эга. Тасаввур килиш жараёнини тахдил 
килиб, биз психологлар B.C.Кузин, А.В.Петровский, С.Л.Рубинш- 
тейн ва бошкаларнинг тажрибасини ургандик. Олимларнинг фик- 
рича, тасаввур килиш - янги образ, тасаввур ёки гоя шаклида 
яратишнинг психик жараёнидир. Тасаввур килиш - хакикатдан 
маълум даражада чекиниш, инсон ижодий фаолиятининг зарурий 
элементидир.Тасаввур килиш муаммоли вазият мавжуд булган 
жойда, янги ечимни излаш зарур булганда вужудга келади ва 
шахснинг эхтиёжлари билан мотивацияланади.
Тасаввур килиш пассив (хаётга татбик килинмаган) ва фаол 
тасаввурга булиниб, у ижодий ва яратувчи булиши мумкин. Ижо­
дий тасаввур ижодий кишининг доимий йулдоши булиб, янги 
образларни мустакил яратишни назарда тутади, улар фаолиятнинг 
асл ва кимматли махсулотларида амалга оширилади. В.С.Ку-зин: 
“Тасаввур килишни факат инсонга хос жараён ва унинг мехнат 
фаолиятининг зарурий шарти хисобланади, аммо хар кандай холат- 
да хам тасаввур килиш манбаи доим объектив хакикатдир”, - деб 
таърифлайди. Х,ар кандай ихтиро асосида, психологик жихатдан 
тасаввур килиш ётади.
Тасаввур килиш жараёни булажак касб таълими укитувчиси- 
нинг ижоди учун жуда мухимдир. Ижодий объектни яратиш 
жараёни аввалги тажрибанинг бойлиги ва турли туманлиги билан
78


белгиланади, уни кенгайтириш - укитиш жараёнининг биринчи 
даражали максадидир. Бирор кийимни яратиш жараёнида тасаввур 
килиш фаолияти жуда куп омилларга боглик: куйилган максад ва 
фаолият турига, талабаларнинг кизикишларига ва эхтиёжларига, 
билимлар хджмига ва элементларни бажаришнинг техник куникма- 
ларига, кобилиятларга богликдир. Тасаввур килиш яратувчи ва 
ижодий турларга булинади. Яратувчи тасаввур шундан иборатки, 
бунда инсон моделни бошка одамлардан нутк, чизмалар, карти- 
налар ва бошка белгилардан кайта тиклайди, репродукция килади. 
Масалан, аллакачон утиб кетган даврдаги костюмнинг модели ва 
образи вужудга келади. Репродуктив тасаввурнинг ахамияти уки­
тиш жараёнида бошка кишиларнинг билимлари ва тажрибасини 
кузатиш учун жуда кимматлидир. Психологларнинг таъкидлашла- 
рича. образларнинг яратилиши бир катор усуллардан фойдаланиш 
билан боглик:
- комбинациялаш - предметлар турли образларнинг айрим 
элементларининг янги, янада ноёб комбинацияларда купшлиши, 
яъни янги образни элементларни кучириш ёки кайта гурухлаш 
методи билан куриш;
- туплаш - буюм ёки ходисанинг мухим хусусиятларини ажра- 
тиш, абстракциялаш, шакл алмаштириш асосида эришиладиган у 
ёки бу жихатларни таъкидлаш, шу тарзда деталларни кучайтириш 
ёки сусайтириш хисобига бутун образни алмаштириш юз беради.
Шундай килиб, тасаввур килиш жараёнини тадкик килиш, 
тасаввурни инсон фаоллигининг ажралмас кисми сифатида хулоса 
чикаришга имкон берди. У муаммоли вазият мавжуд булган жойда 
ва вактда янги ечимни каердан кидириб топиш зарурлигида юзага 
келади. Тасаввур индивидуал булиб, шахснинг умумий й ^ал ти - 
рилганлиги билан боглик ва унинг амалий фаолиятида айникса 
фаол намоён булади. Биз тасаввур килиш - алохида хиссий таъсир- 
чанлик яратувчи кизикишлар билан фаоллашади ва шахснинг 
эхтиёжларига асосланади, деб хисоблаймиз. Талабаларнинг касбий 
компетентлигини шакллантириш учун укув жараёнини ташкил 
этиш катта ахамиятга эга булади, бунда фаолият машаккатли 
мехнат куникма ва малакаларини берувчи микдорий жихатдан оз- 
оздан тупланиб, маълум вактда янада юкори ва сифатли даражага 
утади.
Укув - билиш фаолияти давомида булажак касб таълими 
ЗАКитувчиларининг 
касбий 
компетентлигини 
шакллантиришга
79


таъсир килувчи ижодий фаоллаштиришнииг усулларини тахдил 
килиб, куйидаги хулосаларни келтириш мумкин:
- талабаларнинг касбий компетентлигини шакллантириш восита- 
си ижодий фаолият учун кулай шароитлар яратиш хисобланади; 
укув жараёнини тугри ташкил этиш, укитиш жараёнида кулла- 
ниладиган рационал танлаб олинган методикалар хал килувчи 
ахамиятга эга;
- талабаларнинг амалий топширикларни бажаришлари жараёни­
да назарда тутилаётган материални урганишларининг англанган- 
лигини назорат килиш, мураккаб материални хар бир талабанинг 
алохида тайёргарлиги даражасига боглик холда идрок килиниш 
йулларини излаш зарур;
- укув материалини идрок килиш интеллектуал аспектга, билим- 
лар даражаси ва мазмунига, талабанинг умумий йуналтирилганлиги 
ва аввалги тажрибасига тугридан-тугри боглик;
- талабаларнинг касбий компетентлигини шакллантиришнинг 
муваффакиятли булиши тугри ташкил этилган мунтазам машкларга 
боглик булиб, билим, куникма ва малакалар микдорий жихатдан 
тугсланиб, сифат даражасига утади;
- урганилаётган материал факат тушунарли булиши билангина 
эмас, балки баён килинаётган материалнинг ахамиятли эканлиги, 
унга булган муносабат билан, яъни талабаларнинг эхтиёжлари ва 
кизикишлари хусусиятлари билан белгиланади;
- сезги ва идрок интеллектуал жихатдан билимларнинг даражаси 
ва мазмунига, талабанинг умумий йуналтирилганлиги ва аввалги 
тажрибаларига бевосита боглик;
- агар фаолият хиссиётга тулган булса ва талабанинг кизикиш­
лари хамда эхтиёжлари билан якин богланган булса, хотира ва укув 
материалини эслаб колиш онгли булади;
- талабаларнинг укув - ижодий фаолиятининг бориши тугриси­
даги тасаввурлари тартибга солинган маищлар ва уларни амалга 
ошириш ижодий вазиятнинг мавжудлигини уз ичига олувчи укув 
жараёнини ташкил этиш натижасида шаклланади;
- тафаккур укув фаолияти жараёнида талабаларни тахдил килиш- 
га, синтезлашга, таккослашга, умумлаштиришга, абстракциялашга, 
аниклаштиришга ургагишга, тартибга солинган машклар олиб 
борилганда фаол шаклланади;
- тафаккур шахснинг умумий йуналтирилганлиги билан боглан­
ган ва унинг амалий фаолияти сохасида айникса фаол намоён
80


булади: тасаввур алохида миссий таъсирланувчанлигини яратувчи 
кизикишлар билан фаоллаштирилади ва. шахснинг эхтиёжларига 
асосланади;

талабаларни укитиш усулларини касбий кизикишлари билан, 
яъни булажак касбий фаолиятда олинадиган билимлар, куникмалар 
ва малакаларни кулланиш имкониятлари билан бевосита боглик.
Юкорида куриб чикилган ижодий фаолиятнинг узига хос 
томонлари шуни к>фсатадики, касб таълими укитувчиларининг 
касбий компетентлигини шакллантиришда ижодий фаолият катта 
роль уйнайди. Ижодий фаолият бу - диккатни, кузатувчанликни, 
хиссиётни, идрокни, хотирани, тафаккурни, тасаввурни, иродани ва 
бошка жараёнларни сафарбар килиш оркали талаба узининг касбий 
фаолияти жараёнида дуч келган муаммолар ечимини т)три хал кила 
олишидир.
81



Download 75.97 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   18   19   20   21   22   23   24   25   ...   37




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling