Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги самарканд давлат чет тиллар институти м. Махмудова, У. Отавалиева


Download 0.68 Mb.
bet4/15
Sana09.01.2023
Hajmi0.68 Mb.
#1085755
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15
Bog'liq
ttex

к U 1 с/ U 1 U U
Айтилган фикрдан кейин уларни куллашнинг фойдаси йук.
Укувчиларга айтиладиган фикр таъсирини ошириш учун олдинга караб юриш, уларга дам бериш учун эса оркага кайтиш лозим.

  1. Мимика

Уз фикри хиссиёти, рухий холатини ифодалаш санъатига - мимика дейилади. Баъзан укитувчининг юз ифодаси у айтмокчи булган суздан хам кучли таъсирга эга булади. Имо-ишора ва мимика ахборотнинг эмоционал таъсир кучини ошириб, яхши кабул килишга ёрдам беради.
Укувчилар укитувчининг фикрини унинг юз ифодалариданок билиб оладилар. Шунинг учун укитувчи шахсий кечинмаларини яшира олиши хам лозим. Юз ифодалари факатгина укув-тарбия максадида кулланилиши лозим.
Юз ифодаси бутун киёфа каби узига ишонч, хайрихохлик, хукм, норозилик, хурсандлик, фахрланиш, локайдлик, кизикувчанлик, хафалик кабиларни ифодалай олади. Инсоннинг барча хиссиётлари унинг табассумида мужассамлашган булади. У кишининг маънавий соглиги ва ахлокий кудратини ифодалайди. Мимикани ифодаловчи деталлар кош, куз ва лабдир. Кошнинг юкорига кутарилиши хайратланишни, чимирилиши-диккатни туплашни, кимирлатмасдан туриш хотиржамликни, локайдликни ифодалайди. Куз кишининг энг таъсирчан органидир. Укитувчи уз юз тузилишининг имкониятларини яхшилаб урганиб чикиши лозим. У хар бир ходисага нисбатан уз куз карашлари билан узининг ижобий, салбий, бетараф муносабатини ифодалай олиши лозим. Унинг кузи «олмакесак» термаслиги, ёки «баликкуз» булмаслиги лозим. Одам куз карашлари билан турли холатларни ифодалайди.
Масалан, кувончли холатни ифодаловчи белгилар: табассум, куз яшнайди, хаддан ташкари имо-ишоралар, сузамоллик, бошкаларга ёрдам бериш истаги кузда намоён булади.
Куркувни ифодаловчи белгилар: кузлар катта-катта очилган, гавда шалпайган, кошлар бироз кутарилган, овоз титрайди. Куз олмакесак теради, харакатлар шиддатли, гавда титрашини куриш мумкин.
Укитувчининг назари укувчиларда булиши лозим.

  1. Уцитувчи нутци - педагогик махрратнинг шарти

сифатида
Укитувчининг нутки аник, жонли, образли, талаффузи жихатидан ёркин, ифодали, хис-хаяжонли булиб, унда стилистик, грамматик, фонетик нуксонлар учрамаслиги лозим.
Бир хилдаги чузик, зериктирадиган нутк укувчиларни жуда тез
\J Л U к U с/
чарчатади, уларни ланж, локайд килиб куяди. Айрим укитувчилар тез гапиришга, бошкалари секин гапиришга мойил буладилар. Бирок, укувчиларнинг узлаштиришлари учун уртача, жонли нутк яхши натижа беришини эсдан чикармаслик лозим. Шошкалоклик укув материалини узлаштиришга халакит беради ва болаларни тез чарчатиб куяди. Хаддан ташкари кескин ва бакирок нутк укувчиларни асабини бузади, толиктириб куяди. Укитувчининг заиф овози ёмон эшитилади. Нихоятда куп такрорланадиган бир хилдаги имо-ишоралар ва харакатлар кишининг гашини келтиради.
Кайковус узининг «Кобуснома» асарида сухандонлик (нотиклик) тугрисида фикр юргизади1.

it 1 .




Уи и и
нуткнинг гузал булиши, нуткда сузларни ноурин ишлатмай, уз урнида ишлатиш ва одам нутки бошкаларга маъкул булишига ундайди.
Нафакат сузлашни, балки бошкалар нуткидан бахраманд булиш хамда ундан ибрат олиш лозимлигини уктиради.
Суз инсонлар орасидаги алокалар воситаси сифатида хизмат килади, деган фикрни илгари суради.
Тарбия сохасида Кайковусни купрок донишмандлар сузи кизиктиради. Шунинг учун у сухандон (нотик) булишда донишмандлар сузини купрок тинглашни тавсия этади.
Укитувчининг баёни укувчилар фикри ва диккатини максимал даражада фаоллаштиришга каратилади: укитувчи
и и U и
укувчилар олдига саволлар куйиб, уларни аста-секин тугри жавоб беришга ундайди, укувчининг диккатини кучайтиради хамда фикрини фаоллаштиради. («Мана бу ерга алохида эътибор беринг», «уйлаб куринг» каби). Шунингдек, укитувчида юмор хисси хам меъёрда булиши шарт.
Олимларнинг хисоблашларича, укув учун ажратилган вактнинг таъхминан 1/4/ - 1/2 кисми укувчиларнинг укитувчи нуткини эшитишлари ва тушунишларига сарфланар экан. Демак, укув материалининг укувчилар томонидан пухта узлаштирилиши укитувчи нуткининг аник ва равонлигига боглик.
Хакикатан хам йирик узбек педагоги Абдулла Авлоний таъкидлаганидек, суз инсоннинг камоли даражасини белгилаб, илм ва фазлни улуглаб курсатадиган тарозисидир.
Акл сохиблари кишиларнинг фикр ва ниятини, илм ва кувватини, кадр ва кимматини сузлаган сузидан билурлар. Айникса, укувчилар укитувчи талаффузи, нутк техникасига катта эътибор берадилар.
Кишининг овози узгармас деган фикрга кушилиб булмайди. Хозирги замон физиология фанининг далолат беришича, овоз сифатини мутлако узгартириш мумкин. Бу тарихий фактлар билан хам исботланган.
Масалан, буюк нотик Демосфен уз дудуклигини машк килиш туфайли енгиб, кадимги Юнонистоннинг буюк нотигига айланган.
Хозирги кунда нутк техникасига доир машклар тизими ишлаб чикилган. Бу тизим театр педагогикаси тажрибаларига таянади хамда нутк пайтида тугри нафас олиш, талаффуз ва дикцияни бошкариш каби куникма мажмуасидан ташкил топган.
Мазкур тизимни узлаштирган хар бир укитувчи уз нутки оркали укувчиларга узи истаган билим, куникма ва малакаларни сингдиради ва тарбиялай олади.
Юкорида келтирилган мисоллар нотиклик техникасини узлаштириб олишда энг ягона усул булиб хисобланмаса-да, укитувчи ёки истаган кишининг нотиклик санъатини эгаллаб олишида мухимдир.
Укитувчига дарс пайтида укув материалларини укувчиларга тушунтириш учун анчагина узок гапиришга тугри келади.

Бундай вактда машк килмасдан нафас олиш натижасида юзнинг кизариб кетиши, нафас кисилиши ва кон томирларида катор узгаришлар булади.




Юкорида нотикликнинг мухим жихатларидан бири нафас олиш эканлигини таъкидладик. Куйида ана шу нафас олиш техникаси устида тухталамиз:

  1. Юцори нафас олиш елкалар ва кукрак кафаси мускулларининг кутарилиши ва тушиши оркали амалга ошади. Бу кучсиз, юзаки нафас олишни пайдо килади. Бунда упканинг юкори кисмигина фаол ишлайди.

  2. Кукрак цафаси билан нафас олиш кобирга ораликлари мускуллари оркали амалга ошади. Бунда кукрак кафаси хажмининг кундаланг кисмида узгариш булади. Диафрагма харакатининг камлиги туфайли нафас олиш юзаки булади.

  3. Диафрагма орцали нафас олиш кукрак кафаси хажмининг узунасига узгариши натижасида диафрагма хамда, бунинг натижасида кобирга аро мускулларнинг кискариши кузатилади.

  4. Диафрагма - цобирка орцали нафас олиш диафрагма хажмининг кундаланг ва узунасига узгариши, кобирга оралик мускуллари ва корин мускулларининг кискариши оркали амалга ошади. Бу энг тугри нафас олиш булиб, у нутк жараёнида нафас омилининг асосини ташкил этади.

Оддий (одатдагидек) нафас олиш билан нутк (товушлар талаффузи) пайтидаги нафас олиш фаркланади.
Оддий (одатдагидек) нафас олиш ва нафас чикариш киска булиб, бурун оркали амалга оширилади. Нафас олиш ва чикариш учун сарфланган вакт бир-бирига тенг булади. Бундай нафас олиш физиологик кетма-кетликда (нафас олиш, нафас чикариш, пауза) бажарилади. Уни куйидаги чизма шаклида ифодалаш мумкин:



Нутк учун эса оддий ёки одатдагидек физиологик нафас олиш етарли булмайди. Чунки нутк ва бирор текстни укиш купрок хавони олиш, уни тежаб сарфлаш ва уз вактида янгилаб туришни талаб килади. Нуткли нафасда хавони чикариш, хавони олишдан узокрок булади. Бунда нафас олиш (хавони олиш ва чикариш) кетма-кетлиги хам бошкачарок булади. Уни куйидаги чизма асосида курсатамиз:





Бунда нутк товушлари нафас чикаришда пайдо булади. Юкоридаги сабаблар туфайли, нафас олиш ва овоз ривожланади, такомиллашиб боради.


Овознинг узига хос булиши укитувчи учун мухим жихат хисобланади. Лекин овоз йиллар давомида узгаришга учрайди.
Овоз бузилишининг турт сабаби аникланган:

  1. Хар кунги овоз зурикиши туфайли,

  2. Овоз аппаратининг заифлиги туфайли,

  3. Гигиена коидаларига амал килмаслик,

  4. Овоз аппаратидаги тугма заифлик.

Овоз аппаратининг зурикиши натижасида овознинг бузилиши укитувчиларда 50 фоизни ташкил этиши аникланган. Бу баланд овоз билан гапиришнинг окибатидир.
Инсоннинг овоз аппарати уч кисмдан: генератор, энергетик ва резонатор кисмларидан иборат булади.
Овоз генерацияси - овоз тугунчалари ва огиз бушлигидаги тусикларда пайдо булади, бунинг натижасида шовкинли товушлар юзага келади.
Резонатор тизимида - халкум, бурун-халкум, огиз-бушлиги, нутк ритми ва динамик ривожланиши таъминланади.
Энергетик тизим - ташки нафас олиш билан боглик булиб, хаво тулкинлари ва микдорини ташкил этади ва товушнинг келиб чикишига сабаб булади. Укитувчи нутки кучли, узок масофага етадиган, узгарувчан, диапазонли (овоз хажми), тембрли (улуглик, ёркинлик) булиши талаб этилади.
Махсус илмий тадкикотларда курсатилишича, паст овозда тушунтириш, юкори (баланд) овозда тушунтиришдан самаралирок узлаштирилар экан.
Овозни эхтиёт килиш хакида Абу Али ибн Сино узининг «Тиб конунлари» асарида: «Овозни йукотмаслик, нафас олиш органларини ишдан чикармаслик учун, аввал укишни паст овоз билан, кейинчалик эса аста-секин кучайтириш лозим, лекин кучли овоз билан укиш хам узок муддат давом этмаслиги лозим» -деб ёзади1.
Унинг таъбирича, узок муддат давомида каттик (баланд) товуш билан гапириш ёки укиш жуда хавфли экан. Чунки бакириш куп микдордаги хавони ичга тортишни талаб килар, узок муддат товуш чикариб туриш эса куп микдордаги хавони ташкарига чикаришни талаб килар экан. Шунинг учун бу иккисини хам хавфли эканлигини тушуниш кийин эмас.
Укитувчи нуткининг хар бир сузи, жумласи аник талаффуз этилиши керак. Бунинг учун укитувчи уз дикциясига эътибор бериши лозим (дикция - сузловчи талаффузининг аник, равшан, тушунарлилигидир).
Укитувчи уз овоз диапазонини хонанинг кандайлиги (катта- кичиклиги, кенг-торлиги ва х.к.) ва тингловчилар сонига (оз- куплиги) мослаштириши лозим, чунки одам овозининг баланд-
пастлиги икки октава оралигида (одатда, бизда уч-бешта нота хам етарли булади) белгиланади.
Укитувчи нутк диапазонининг торайиши овознинг бир хил холатига (монотонликка) олиб келади. Товушларнинг бир хилдаги талаффузи укувчи идрокини хиралаштиради ва уйку босишига сабаб булади.
Яхши овоз (ёкимли овоз) тембрга бой булади.
Тембр овознинг равшан, ёкимли, юмшок, рангдор эканлигидир.
Укитувчининг нутки унинг талаффузи, дикцияси, пантомимик ва мимик харакатлари билан уйгунлашса, хамда, чукур касбий билимлар захирасига эга булсагина бундай укитувчи мохир укитувчи була олади.
ТАЯНЧ ИБОРАЛАР




Педагогик техника, хулк, устоз, куникма, малака, шахс, тил, овоз, нутк, дикция, интонация, пауза, нафас олиш, нафас чикариш, жамоага таъсир этиш, ташки киёфа, замонавий кийиниш, юриш- туриш, эмоционал холат, хж-туйгу, бошкариш, мехрибон, диккат- эътибор, тестлар, жисмоний, рухий, хотиржамлик, мимика, пантомимика, куз карашлар, куркув, митинг, А.Авлоний, Демосфен, диафрагма, мускуллар, овоз генерацияси, резонатор, энергетик, хаво тулкинлари, тембр, Абу Али ибн Сино, мослаштириш, овоз аппарати.

НАЗОРАТ УЧУН САВОЛЛАР




  1. Download 0.68 Mb.

    Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling