Узбекистон республикаси согликни саклаш вазирлиги


Буйрак фаолиятини урганиш усуллари


Download 1.06 Mb.
bet50/68
Sana28.10.2023
Hajmi1.06 Mb.
#1728536
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   68
Bog'liq
нормал физиология

Буйрак фаолиятини урганиш усуллари


Тажрибада буйрак фаолиятини урганиш учун куйидаги усуллардан фойдаланилади:
Сийдик ковугига фистула куйиш (И.П.Павлов усули).
Иккала сийдик йули тешигини яра юзасига олиб чикиш (Л.А.Орбели усули). Мазкур усул унг ва чап буйрак фаолиятини алохида урганиш имконини беради.
Микропункция ва микроперфузия усули (А.Н.Ричардс усули). Нефроннинг Шумлянский-Боумен капсуласига микропипетка киритиб, фильтрланиш жараёнини урганиш имконини беради.
«Тозаланиш» усули. Моддаларнинг кондаги ва сийдикдаги концентрациясини таккослаш. Сийдик хосил булиш жараёнлари жадаллигига бахо бериш учун кулланилади.
Буйрак артерияси ва венасидаги кон таркибини таккослаш. Бу синама буйракнинг янги бирикмаларни синтезлаш кобилиятини урганиш учун кулланилади.
Буйрак хужайралари метаболизмини урганиш
Буйрак каналчаларининг алохида кисмларини фаолий хусусиятларини электрон микроскопия, цитохимия, биохимия ва электрофизиология усуллари ёрдамида урганиш.
Нефрон, унинг тузилиши ва кон билан таъминланиши

Буйрак паренхимаси ташки – пустлок ва ички – магиз кисмлардан тузилган. Одамнинг хар бир буйрагида 1 млн га якин нефрон бор. Нефронларнинг куйидаги турлари фаркланади:


Интракортикал нефронлар – буйракнинг пустлок кисмида жойлашади.
Юкстамедулляр нефронлар – коптокчалари пустлок ва магиз кисми чегарасида жайлашган.
Суперфициал нефронлар – коптокчаси юкстамедулляр нефрондагидан кичикрок, ковузлоги эса калтарок.

Нефронда куйидаги кисмлар тафовут килинади:


Шумлянский-Боумен капсуласи.


Биринчи тартибдаги бурама найлар.
Генле ковузлоги.
Иккинчи тартибдаги бурама найлар.
Йигувчи найлар.

Буйрак катта ёшдаги одамда тана вазнининг 0,43% ини ташкил килади. Шундай булсада, улар оркали 1 минутда буйрак тукимасининг хар 1 граммига нисбатан хисоблаганда 4-5 мл кон (1200 мл/мин) окиб утади.


Артериал кон босими 90-190 мм. сим. уст. оралигида узгарса хам, буйрак артериясидан окиб утадиган кон микдори узгармайди.
Олиб келувчи артериола Шумлянский-Боумен капсуласига киргач, капиллярлар турига тармокланади. Олиб кетувчи артериоланинг диаметри олиб келувчи артериоланинг диаметридан кичикрок. Ушбу омил, шунингдек буйрак артериясининг бевосита корин аортасидан бошланиши, буйрак артериясининг тугри ва калта булиши сабабли Мальпиги коптокчаси капиллярларида босим одатдагидан анча юкори, яъни 65-70 мм.сим.уст га тенг булади.
Олиб кетувчи артериола капсуладан чиккач, иккинчи бор капиллярлар турига тармокланиб, нефрон каналчаларини ураб туради. Нефронда сийдик хосил булишига сабаб булувчи - фильтрланиш, реабсорбция ва секреция жараёнлари содир булади.
Коптокчалардаги фильтрланиш
Фильтрланиш руй бериши учун фильтр, фильтрланувчи суюклик ва фильтрловчи босим керак.
Буйраклардаги коптокча мембранаси фильтр вазифасини бажаради. У уч каватдан тузилган: капиллярларнинг эндотелий кавати, асосий мембрана, Шумлянский-Боумен капсуласининг ички варакаси.
Фильтрланувчи суюклик – кон плазмаси. Асосий мембранадаги поралар оркали улчами 5-6 нм булган молекулалар ута олади. Фильтрланиш тезлиги самарали фильтрловчи босимга боглик.

СФБ = Р г..к.- (Р г..к. + Ро..к.) = 65 – (15+25) = 25 мм.сим.уст.


Коптокчалардаги фильтрланиш тезлиги СФБ га боглик. Бу тезлик буйракларда вакт бирлигида хосил булган фильтрат хажми билан белгиланади. Эркакларда фильтрланиш тезлиги 125 мл/мин, аёлларда – 110 мл/мин. Бир кеча-кундузда 180 литр бирламчи сийдик хосил булади. Бирламчи сийдик кон плазмасидан йирик молекуляр оксилларнинг йуклиги билан фарк килади халос.


Каналчалардаги кайта сурилиш

Нефрон капсуласига утган бирламчи сийдик каналчалардан утаётганда охирги сийдикка айланади. Хосил булган 180 литр фильтратдан 1,0-1,5 литр охирги сийдик ажралади. Реабсорбция хаётий ахамиятга эга моддаларнинг конга кайтарилишини, ёт моддалар ва алмашинувнинг колдик маъсулотларини организмдан чикариб ташланишини таъминлайди.


Нефроннинг проксимал каналчаларида аминокислоталар, глюкоза, витаминлар, оксиллар, микроэлементлар, шунингдек натрийнинг, бикарбонатларнинг, хлорнинг асосий кисми тулик реабсорбцияланади. Нефроннинг дистал каналчаларида эса ионлар ва сув реабсорбцияланади.
Натрий ва хлорнинг реабсорбцияси хажми ва энергия сарфи жихатидан энг салмокли жараён хисобланади. Сувнинг ва ультрафильтратдаги купгина компонентларнинг реабсорбцияланиши натижасида бирламчи сийдик микдори кескин камаяди ва Генле ковузлогининг бошланиш кисмига фильтрланган бирламчи сийдикнинг 1/3 кисми утади холос. Генле ковузлогида бирламчи сийдикка фильтрланиб утган натрийнинг 25% и, дистал бурама найларда - 9% реабсорбцияланади. 1% дан камроги эса йигувчи найларда кайта сурилади. Охирги сийдикда натрийнинг микдори кон плазмасидаги концентрациясига нисбатан 140 марта камайиши мумкин. Бунда калий реабсорбцияланибгина колмай, унинг организмдаги концентрацияси куп булса, секрецияланиши хам мумкин. Шундай килиб, нефроннинг дистал бурама найлари ва йигувчи найлар охирги сийдик хажмини ва осмотик концентрациясини бошкаришда катта ахамиятга эга.
Нефрон каналчаларида турли моддаларнинг ташилишини характерлаш учун ажратиш бусагаси деган тушунча кулланилади. Ажратиш бусагаси бу модданинг кон плазмасидаги щундай концентрациясики, бунда модда нефрон каналчаларида тулик реабсорбцияланмай, иккиламчи сийдик билан ажратилади. Органзим учун биологик ахамият касб этувчи деярли барча моддалар ажратиш бусагасига эга. Масалан, глюкозанинг кондаги концентрацияси 10 ммоль/л (160-180 мг%) дан ошса, глюкоза иккиламчи сийдик таркибида организмдан ажралади.
Бусагасиз моддалар уларнинг кон плазмасидаги концентрациясидан катъи назар, организмдан тулик ажратилади.

Каналчалардаги кайта сурилиш жараёнининг механизми


Турли моддаларнинг каналчалардаги кайта сурилиши актив ва пассив транспорт йули билан амалга ошади. Агар модда электрокимёвий ва концентрацион градиентга карши ташилса, бунга актив транспорт дейилади. Бирламчи-актив ва иккиламчи-актив транспорт фаркланади. Модданинг электрокимёвий градиентга карши, энергия сарфи билан ташилишига бирламчи-актив транспорт дейилади. Бунга натрийнинг ташилиши яккол мисол була олади. Моддаларнинг концентрация градиентига карши энергия сарфисиз ташилишига иккиламчи-актив транспорт дейилади. Ушбу йул билан глюкоза ва аминокислоталар ташилади. Каналча бушлигидан бу органик моддалар махсус ташувчилар ёрдамида проксимал каналча деворидаги хужайра ичига киради. Бунда ташувчи органик моддадан ташкари, узига натрий ионини хам бириктиради. Хужайра ичида ушбу комплекс апикал мембрана томон силжийди.
Сувнинг, карбонат ангидриднинг, баъзи ионларнинг, сийдикчилнинг реабсорбцияси пассив транспорт йули билан амалга ошади. Пассив транспорт – бу моддаларнинг электрокимёвий, концентрацион ва осмотик градиент томон ташилиши.
Каналчалардаги секреция жараёни
Моддалар алмашинувининг колдик махсулотларини хамда ёт моддаларни организмдан чикариб ташланишида моддаларнинг кондан каналча бушлигига секрецияланиши катта ахамиятга эга. Секреция органик асосларнинг ва ионларнинг тезда экскрецияланишига имкон беради. Органик кислоталар (фенол, парааминогиппур кислота, диодраст, пенициллин ва бошк.) ва асослар проксимал каналчада секрецияланади, ионлар (калий) эса – дистал каналчанинг охирги кисмларида ва йигувчи найларда секрецияланади.
ПАГ мисолида органик кислоталарнинг секрецияланиш механизмини куриб чикамиз. Одамнинг конига ПАГ киритилганда, унинг организмдан ажратилиши коптокчалардаги фильтрланиш ва каналчалардаги секрециясига боглик булади. ПАГ секрецияси максимал даражаги етганда у доимий ва ПАГнинг кондаги концентрациясига боглик булмай колади. Проксимал каналча деворидаги хужайраларнинг интерстициал суюклик томонга караган мембранасида А-ташувчи бор. ПАГ ушбу ташувчи билан А-ПАГ комплекс хосил килади. Мазкур комплекс мембранада харакатланиб, унинг ички юзасида парчаланади ва узидан ПАГни ажратади. Бу жараён энергия сарфини талаб этади. Цианид тузлари ёрдамида тукима нафасини, динитрофенол ёрдамида оксидланиш-фосфорилланиш жарёнларини сусайтириш секреция жараёнини сусайтиради ёки бутунлай тухтатади. Физиологик шароитда секреция жараёнининг жадаллиги мембранадаги ташувчиларнинг микдорига боглик. Хужайра ичига кирган ПАГ цитоплазмада апикал мембрана томон харакатланади ва махсус механизм ёрдамида каналча бушлигига ажралади.
Органик асослар секрецияси хам органик кислоталар секрецияси каби, нефроннинг проксимал каналчаларида содир булади. Органик кислоталар ва органик асослар секрецияси тизими бир-бирига боглик булмаган холда ишлайди.
Нефронда калийнинг ташилиши натрийнинг ташилишидан фарк килиб, калий факат реабсорбцияланмай, секрецияланади хам. Калийнинг секрецияси бир нечта боскичдан иборат. Калий тукима суюклигидан Na+-K+ - АТФ-аза ферменти иштирокида каналча хужайраси ичига утади. У уз навбатида калийни натрийга алмашган холда ташийди.
Калийнинг каналча бушлигига секрецияланиши катор омилларга ва, биринчи навбатда, хужайранинг каналча бушлигига караган апикал мембранасини калийга нисбатан утказувчанлиги ортишига боглик.
Буйракнинг турли моддаларни синтезлаш фаолияти
Буйракда сийдик билан организмдан ажраладиган (гиппур кислота, аммиак ва бошка.), хамда конга суриладиган моддалар (ренин, простагландинлар, глюкоза) секрецияланиши мумкин. Гиппут кислота каналча хужайраларида бензой кислота ва гликоколдан синтезланади. Каналча хужайраларида аминокислоталарнинг, асосан глутаминнинг дезаминланиши натижасида амин гурухлардан аммиак хосил булади. У асосан сийдик таркибида ажралади, лекин кисман базал плазматик мембрана оркали конга хам утади. Буйрак венасида аммиак микдори буйрак артериясидагига нисбатан купрок.
Маъруза №14

Мавзу: Ички секреция безлари фаолиятини урганиш усуллари.


Гипофиз ва калконсимон без физиологияси.
Маърузанинг вазифаси ва режаси:
Гормонларнинг специфик хоссалари.
Гормонларнинг таснифи.
Ички секреция безлари фаолиятини урганиш усуллари.
Гипоталамо-гипофизар тизим.
Гипофиз гормонлари, уларнинг бошка эндокрин безлар фаолиятини бошкаришдаги ахамияти.
Калконсимон без гормонлари, уларнинг физиологик таъсири.

Ички секреция безларига куйидагилар киради: гипофиз, калконсимон без, калконсимон без ёнидаги безлар, меъда ости бези, буйрак усти безлари, эркак ва аёл жинсий безлари, эпифиз, айрисомн без, йулдош, хамда ошкозон-ичак йулидаги эндокрин хужайралар. Ушбу безлар синтезлайдиган махсулотлар «гормон» деб номланади. Ички секреция безларининг ташки секреция безларидан фаркли равишда, чикарув йуллари булмай, улар уз гормонларини бевосита конга ажратади. Гормонлар кон билан плазмада эриган холда, плазма оксиллари билан бириккан холда ташилади. Масалан, кондаги альбуминлар, γ-глобулинлар ва тансферрин каби оксиллар турли гормонлар билан комплекс хосил килиши мумкин.


Гормон молекуласидаги фрагментлар турли вазифаларни бажаради. Масалан, гаптомерлар – гормон таъсир этадиган жойни ахтариб топиш вазифасини бажаради, актонлар эса - гормоннинг хужайрага курсатадиган специфик таъсирини таъминлайди. Гормон молекуласида шунингдек гормоннинг фаоллик даражасини ва гормон молекуласининг бошка хоссаларини бошкарувчи фрагментлар хам булади.

Download 1.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   46   47   48   49   50   51   52   53   ...   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling