Узбекистон республикаси согликни саклаш вазирлиги


Download 1.06 Mb.
bet56/68
Sana28.10.2023
Hajmi1.06 Mb.
#1728536
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   68
Bog'liq
нормал физиология

Маъруза № 16


Максад: Талабаларга анализатор хакида умумий тушунча бериш. Анализаторларнинг тузилишидаги умумий тамойиллар. Курув анализаторининг вазифалари билан таништириш.

Маърузанинг вазифаси ва режаси:


И.П.Павловнинг анализатор хакидаги таълимоти.


Анализаторлар тузилишининг умумий тамойиллари.
Курув анализаторининг физиологик характеристикаси.

Анализатор ёки сенсор система деб МНТнинг жуда куп махсус кабул килувчи нейронлари – рецепторлардан тузилган кисмига, шунингдек марказий ва оралик нерв хужайраларидан, хамда уларни богловчи нерв толаларидан тузилган кисмига айтилади.




И.П.Павловнинг анализаторлар хакидаги таълимоти


Анализаторлар хакидаги таълимот И.П.Павлов томонидан яратилган. Таъсиротларни кабул килишда ва кузгалишларни утказишда катнашадиган нейронлар туплами, шунингдек бош мия катта ярим шарлари пустлогининг сенсор хужайраларини И.П.Павлов ягона тизим деб хисоблади ва уни «анализатор» деб атади.


Бош мия ярим шарлари пустлогининг турли кисмларини олиб ташлаш ва бунинг натижасида шартли рефлектор фаолиятлар бузилишини урганиш буйича утказилган тажрибаларга таяниб, И.П.Павлов анализаторнинг пустлок булимида бирламчи проекцион сохалар мавжудлигини аниклаган.


Анализаторлар тузилишининг умумий тамойиллари


Юксак тараккий этган умурткали хайвонлар ва одамда анализаторларнинг тузилиши учун куйидаги асосий тамойиллар хосдир:
Куп каватлилик тамойили, яъни нерв хужайраларининг бир нечта кавати мавжудлиги. Бу хужайраларнинг биринчи кавати рецептор элементлар билан охирги кавати эса бош мия ярим шарлари пустлогининг ассоциатив сохалари нейронлари билан богланган. Узаро ушбу каватлар бир-бирлари билан утказувчи йуллар оркали, яъни хужайраларнинг аксонлари билан богланган.
Куп каналлик тамойили. Хар биир каватда жуда куп нерв элементлари булиб, улар кушни каватдаги юксак ривожланган элементларга импульслар юборади. Куп каналларнинг мавжудлиги маълумотни нозик ва ишончли анализ килиш имконини беради.
Сенсор воронкаларнинг мавжудлиги. Бу кушни каватдаги нерв элементлари микдорининг бир хилда эмаслигида намоён булади. Тораювчи ва кенгаювчи сенсор воронкалар булади. Масалан, куз тур пардасининг рецептор хужайралар каватида 130 миллион элемент бор, ганглиоз хужайралар каватида эса 1 миллион 250 минг элемент бор. Бу тораювчи сенсор воронкага мисол булади. Эшитув ва бир катор бошка анализаторларда кенгаювчи сенсор воронкалар учрайди.
Анализаторларнинг горизонтал йуналишда дифференциалланиши. Бу хар бир кават ичидаги рецепторлар, нейронлар ва улар орасидаги богларнинг хоссалари турлича эканлигида намоён булади.
Анализаторларнинг вертикал йуналишда дифференциалланиши хар хил микдордаги нерв элементлари каторидан тузилган булимларнинг хосил булишида акс этади. Булим элементлар каторига нисбатан йирикрок морфофункционал тузилмадир. Юкорида айтиб утилганидек, анализатор одатда рецептор ёки периферик булим, битта ёки бир нечта оралик булим ва пустлок булимидан иборат.

Анализаторларнинг рецептор булими. Рецепторларнинг таснифи, уларнинг хоссалари.


Рецептор анализаторнинг периферик булимидир. Рецепторларни таснифлашда бир канча тамойилларга амал килинади.


Барча рецепторлар жойлашувига кура 3 та катта гурухга булинади: а) Экстерорецепторлар; б) Интерорецепторлар; в) Проприорецепторлар. Экстерорецепторларга эшитув, курув, хид билиш, таъм билиш, тактил рецепторлар мансуб. Висцерорецепторлар ва вестибулорецепторлар интерорецпторларга киради. Проприорецепторлар пайлар, бугим халталари ва мускул дукларида жойлашади.
Ташки мухит билан контакт характерига кура рецепторларнинг контакт ва дистант турлари фаркланади. Контакт рецепторга тегишни сезувчи тактил рецепторларни мисол килиш мумкин. Дистант рецепторлар таъсиротни масофада сезади. Уларга хид билиш, куриш, эшитиш ва х. к рецепторлар киради.
Рецепторларни улар сезадиган таъсиротнинг табиатига кура хам ажратиш мумкин. Бу тамойилга биноан механорецепторлар, хеморецепторлар, фоторецепторлар, терморецепторлар ва ноцицептив рецепторлар тафовут килинади.
Шунингдек бирламчи сезувчи ва иккиламчи сезувчи рецепторлар фаркланади. Бирламчи сезувчи рецепторларга хид сезиш билан тактил рецепторлар киради. Ушбу рецепторларнинг фарки шуки, таъсирот энергиясини кабул килиш ва уни нервнинг кузгалиш энергиясига айлантириш сезувчи нейроннинг узида содир булади. Иккиламчи сезувчи рецепторларга таъм билаш, куриш, эшитиш, вестибуляр аппарат рецепторлари мансуб. Буларда таъсирот ва биринчи сезувчи нейрон орасида юксак ихтисослашган рецептор хужайра жойлашади, яъни биринчи сезувчи нейрон бевосита эмас, балки рецептор хужайра оркали кузгалади.
Рецепторларнинг таъсирланиши натижасида юзага келувчи сезги характерига биноан рецепторлар курув, эшитув, хид билиш, таъм билиш, тегишни сезувчи, терморецепторлар, проприорецепторлар, вестибулорецепторлар ва огрик рецепторларига ажратилади.
Асосий хоссаларига кура рецепторлар шунингдек тез ва секин адаптацияланувчи, паст ва юкори бусагали, мономодал ва полимодал рецепторларга ажратилади.



Download 1.06 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   52   53   54   55   56   57   58   59   ...   68




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling