Узбекистон республикаси урта махсус ва олий таълим вазирлиги

Ikkinchi mutanosiblik kanoni miloddan oldingi 1555 yillarga mansub bo‘lib, 
unda inson qomatining oltita har bir bo‘lagi yana uchtadan bo‘laklarga bo‘linib, 
jami 18 bo‘lakni tashkil qilgan. Uchinchi "kanon" esa Ptolemeylar sulolasining 
so‘nggilari (miloddan oldingi 330 yillar)ga tegishli bo‘lib, unda inson qomatining 
balandligi 7 futga bo‘lingan. Har bir fut o‘z navbatida yana 3 qismga bo‘linib, 
jami 21 qism bo‘lgan. Barcha qismlar bir-biriga karrali bog‘lanishda va yaxlit 
inson qomatiga mutanosib tuzilgan. 
12-rasm. a-Venera Milosskaya haykalining proporsiyalari (I.Joltovskiy bo’yicha); 
b-Qadimgi Misr me’mori Hesi-Ra tasviridagi proporsiyalar 
(K.Kryukov bo’yicha) 
а 
б 

---

33 
Mark Vitruviy shunday yozadi: "Turli ishlarda o‘ta zarur bo‘ladigan o‘lcham 
asosi tarzida yunonlar inson tanasining qarich, tutam, tovon, tirsak kabi a’zolarini 
olganlar va ularni takomillashgan son bo‘yicha bo‘lib chiqqanlar, takomillashgan 
son deb esa qadimgilar 10 sonini belgilashgan, zero u qo‘ldagi barmoqlar sonini 
bergan.Biroq, matematiklar bunga qarshi, ular takomillashgan deb 6 sonini 
hisoblashgan, chunki bu son ularning oltilik sanog‘iga mos keluvchi bo‘laklarga 
ega: bir – oltining bir bo‘lagi, ikki – uchdan biri, uch – yarmi, to‘rt – uchdan 
ikkisi, besh – oltidan beshi va takomillashgan olti soni... Bundan tashqari bu sonni 
takomillashgan deyishiga sabab shuki, tavon odam bo‘yining oltidan bir bo‘lagini 
tashkil qiladi, ya’ni tananing o‘lchami olti tovon soni bilan aniqlanadi, va 
ko‘ramizki, odam tirsagi ham olti tutamdan yoki yigirma to‘rt barmoqdan 
tuziladi". Darhaqiqat, o‘tmishda eng qulay uzunlik o‘lchami tovon, ya’ni keng 
tarqalgan o‘lcham – fut hisoblangan. Ko‘pgina davlatlarda, shu jumladan Angliya, 
AQSH va boshqalarda, u hozirga qadar ham asosiy uzunlik o‘lchami tarzida 
qo‘llaniladi. Zamonaviy hisoblar bo‘yicha bir fut 30,48 sm (0,3048 m)ga teng.
O‘rta Osiyoda esa qadimda va o‘rta asrlarda uzunlik o‘lchami bo‘lib kari – 31 
sm, uning ikkilangan kattaligi – gaz to XVI asrgacha kuchda bo‘lgan. Bobur 
(1483–1530) uzunlik o‘lchamini qo‘yidagicha ta’riflaydi: "Har bir kari, bilki bu 
olti tutamdir, har bir tutam to‘rt barmoq, har bir barmoq eni esa olti arpadir". 
Boburnomadagi kari 60 sm ga tenglashtirilgan. Biroq, antrometrik jihatdan kari 
yunon tirsagiga, u ham bo‘lsa olti tutamga (har bir tutam esa to‘rt barmoqqa) yoki 
46,35 sm ga teng. O‘rta Osiyoning "shariat" nomli gazi 60-62 sm bo‘lib, u 
ikkilangan tovonga yoki cho‘zilgan qo‘lning yelkadan mushtgacha qismiga 
tengdir. Buxoroda XVIII-XIX asrlarda uzunligi 108 sm bo‘lgan "shox gazi" ham 
qo‘llanilgan. Biroq me’morlar gazning yarmidan (30-32 sm) yoki 52-54 sm dan 
foydalanishni ko‘proq ma’qul ko‘rganlar. Chunki g‘isht o‘lchamlari ham shunga 
mos kelgan. Demak, me’moriy shakllar mutanosibligini ta’minlashda nafaqat 
inson qomatiga mos keluvchi mutanosiblik "kanon"lari, balki uzunlik o‘lchamlari 
ham muhim vosita bo‘lib xizmat qilgan. 

---

34