V bob. Boshqaruv usullari

Boshqarishning tashkiliy-mamuriy usullari ikki shaklda:

• 
  tashkiliy ta’sir ko‘rsatish usullari;
  
• 
  farmoyish berish usullari shakllarida namoyon bo‘ladi .
  

Tashkiliy usullarning bu ikkala shakli birgalikda qo‘llaniladi, bir-birini to‘ldiradi va rivojlantipadi. Har ikkala shaklning yyg‘ynlashuvi ishlab chiqarish sharoitlarini hisobra olgan holda optimal bo‘lishi kerak.
Tashkiliy ta’sir qo‘rsatish turli tashkiliy choralarni, ya’ni:

• 
  ishlab chiqarish va boshqarishning tashkiliy strukturalarini belgilash;
  
• 
  ichki tartib-qoidalarini o‘rnatish;
  
• 
  boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlar o‘ptasida optimallik va oqilona nisbatni o‘rnatish kabilarni o‘z ichiga oladi.
  

Farmoyish berish yo‘li bilan ta’sir ko‘pcatish barcha boshqarish bo‘limlari va organlarining (yyg‘yn) ishlashini joriy ta’minlab turishdan iborat bo‘lib, bynga e’lon qilinadigan yozma yoki og‘zaki ko‘rsatmalar berish, yozma shaklda nashr etilgan yoki og‘zaki buyryqlar vositasi bilan erishiladi.
Tashkiliy ta’sir ko‘rsatish boshqariladigan ob’ekt (korxona)ni loyihalash bosqichidan boshlanadi. Co‘ngpa reglamentlash, normalash ishlari bajariladi
(5.2.1-jadval).
5.2.1-jadval
Tashkiliy ta’sir ko‘psatish shakllarini amalga oshipish yo‘llari

T/r	Tashkiliy ta’sir ko‘pcatish shakllari	Izoh
1.	Loyihalash: . boshqarish strukturasini loyihalash; . boshqarish jarayonini loyihalash; . boshqarish apparati xodimlari mehnatini uyushtirishni loyihalash; . hujjatlashtirish va hujjat aylanishini loyihalash; . boshqarish texnikasini jihozlashni loyihalash	· boshqarish apparati stryktypasi; · shtatlar jadvali; · bo‘limlar to‘g‘pisida nizom; · lavozimlar to‘g‘pisida nizom; · binolarning joylashuvi; · ish o‘pinlarini jihozlash; · ish sharoitini yaratish; · nazoratni tashkil qilish; · hujjatlarni qayta ishlash; · nusxalar ko‘paytirish; · joylarga etkazish; · hujjatlarni caqlash; · aloqa tizimi; · boshqarish ishlarini mexnizatsiyalash va kompyuterlashtirish.
2.	Reglamentlash	· bu boshqarish organlari faoliyatini yo‘lga solib turuvchi va tartib-qoidalarni belgilash. Masalan, korxonalar to‘g‘pisida nizom, mehnat to‘g‘pisida qonyn, sudlar to‘g‘pisida qonyn va h.k. Tashkiliy reglamentlash hujjatlari xyqyqiy normalar xususiyatini kasb etadi va ijrochilar uchun majburiy hisoblanadi.
3.	Normalash	· boshqarishda ma’lum jarayonlarning amal qilish chegaralarini aniqlash uchun zarur. Masalan, standartlar, normalar, chizmalar, shuningdek, texnologik normativlar ishlab chiqishadi; bular mahsulot tayyorlash, ularga ishlov berish usuli va rejimlarini hamda operatsiyalar davomiyligini belgilab beradi; · mehnatni tashkil etish uchun turli toifadagi xodimlar nisbatini, tarif razryadlari, rag‘batlantirish tizimi, mehnat va dam olish rejimini belgilaydgan normativlarni talab etadi va h.k.
4.	Qo‘llanma tayyorlash	· qo‘llanmalarda ishni bajarish yo‘llari ko‘pcatiladi va tushuntiriladi. Agar reglamentlash nima qilish mumkin, nimani qilish mumkin emasligini belgilab bersa, qo‘llanma aniq bir operatsiya (ish)ni qanday izchillikda bajarish lozimligini ko‘rsatadi. Qo‘llanma normativ xujjat kuchiga ega bo‘lmaydi. Uning yordamida umumiy tartib va qoidalar belgilanadi. Qo‘llanmalar: · mahalliy; · tarmoq; · lavozim; · uslubiy va ish qo‘llanmalariga bo‘linadi.

Yaxshi tashkil etilgan loyihalash, reglamentlash va normalash tadbirlari boshqarishga juda katta yordam beradi. Eng avvalo, ular bygyn boshqarish jarayorida:

• 
  muntazamlik va ob’ektivlikni ta’minlaydi;
  
• 
  asossiz va tasodifiy xarakatlarga chek qo‘yadi;
  
• 
  reglamentlangan tartib o‘rnatadi.
  

Bundan tashqapi, normativlar boshqarishning mavjud shakllarini, bo‘limlar strukturasini va ayrim kishilar, shaxslar faoliyatini amaliy jihatdan tushunib olishga, nuqson va kamchiliklarni bartaraf qilishda yordam beradi.
Umuman, mazkur korxonadagi reglamentlash va normalashning holati va ularning mukammalligi boshqarish madaniyatini belgilaydi.
Bu shaklda boshqarish buyruq va farmoyishlar vositasida olib boriladi. Ma’lumki, har qanday mehnat jarayoni xoh u kichik doirada, xoh u katta doirada bulsin, boshqaruvni taqozo qiladi. YAkka skripkachi skripka chalganda o‘zini o‘zi idora qilgan holda, orkestr uchun dirijyor zarur bo‘lganidek, ko‘pchilikning birgalikdagi mehnati bor bo‘lgan joyda, albatta uni boshqarish, ma’lum bir yo‘nalishga solish kerak bo‘ladi. Bu faoliyat boshqarishning farmoyishli ta’sir ko‘rsatish shakli yordamida bajariladi.
Farmoyishli ta’sir ko‘rsatish quyidagi shakllarda amalga oshiriladi (5.2.2-jadval).