Va oliy nerv faoliyati
Download 5.86 Mb. Pdf ko'rish
|
YOSH FIZIOLOGIYASI, GEGIYENASI
|
Gipotalamus funksiyalari gipotalamus (Do‘mboq osti) talamusdan
pastroqda bo‗lib, 32 juft yadroning yig‗indisidan iborat, bu yadrolarni oldingi, o‗rta va orqadagi gruppalar degan uch gruppaga ajratish mumkin. Gipotalamus yadrolari nerv tolalari orqali talamusga, limbik sistemaga (bodomsimon yadro, gippokamp, gumbaz pushtasiga), shuningdek pastroqdagi tuzilmalarga, jumladan miya stvolining retikulyar formasiyasiga bog‗langan. Gipotalamus bilan gipofiz o‗rtasida keng nerv va tomir bog‗lanishlari bor, shu tufayli ko‗pgina organlar funksiyasining nerv va gormonal regulyatsiyasi integrallanadi. Gipotalamus va gipofizning ko‗pincha yagona gipotalamus-gipofiz sistemasi deb birlashtirilishiga ham sabab shu. Gipotalamus yadrolari mo‗l-ko‗l qon olib turadi; gipotalamus 288 kapillyar shoxobchasining tarmoqlari markaziy nerv sistemasining boshqa bo‗limlaridagi kapillyarlarga nisbatan bir necha marta ortiq. Gipotalamus kapillyarlarining xususiyatlaridan biri shuki, ular markaziy nerv sistemasining boshqa kapillyarlariga nisbatan ko‗proq qon o‗tkazadi. Gemato-ensefalik baryer orqali miyaning boshqa qismlariga kirolmaydigan ba‘zi yirik molekulali birikmalar gipotalamusning nerv xujayralariga ta‘sir eta olishi shunga bog‗liq. Gipotalamus yadrolariga ta‘sir etish va ularni yemirish tajribalariga asoslanib, yurak-tomir sistemasiga, xazm organlariga, termo-regulyatsiyaga, suv-tuz, uglevod, yog‗ va oqsillar almashinuviga, siydik ajralishiga, ichki sekresiya bezlarining funksiyalariga gipotalamus yadrolarining ta‘sir etishi aniqlangan. Gipotalamusga ta‘sir etilganda kuzatiladigan effektlar qisman retikulyar formasiya bilan simpatik va parasimpatik sistemalarning markazlari bilan bog‗langanligiga, qisman esa organizmning ko‗p funksiyalariga boshqa ichki sekretsiya bezlari orqali («Ichki sekresiya» bobiga qaralsin) yoki bevosita ta‘sir etuvchi gipofiz gormonlarining ko‗proq ishlanib chiqishiga a‘loqador. Shunday qilib, gipotalamus ta‘sirlanganda murakkab reaksiyalar kelib chiqadi, bu reaksiyalarnikiga nerv komponentiga gormonal komponent qo‗shiladi. Gipotalamusning ba‘zi yadrolari ularga talamusdan va miyaning boshqa bo‗limlaridan nerv impulslari kelishi natijasida, shuningdek gipotalamusning ba‘zi xujayralari fizik-ximiyaviy ta‘sirlarga saylanma sezuvchan bo‗lganligi tufayli qo‗zg‗aladi. Gipotalamusda ichki muxit osmotik bosimining o‗zgarishiga yuksak darajada sezuvchan xujayralar — osmoretseptorlar va qon temperaturasining kamayishiga emas, balki ortishiga sezuvchan xujayralar—termoretseptorlar bor. Gipotalamusning orqadagi yadrolari ta‘sirlanganda qorachiqlar va ko‗z yorig‗i kengayadi, yurak urushi tezlashadi, tomirlar torayadi va arterial bosim ko‗tariladi, me‘da va ichaklarning motor funksiyasi tormozlanadi, qonda adrenalin va noradrenalin ko‗payadi, glyukoza konsentratsiyasi esa oshadi. Bu xodisalar simpatik nervlar qirqib qo‗yilgach yo‗qoladi. Gipotalamusning orqadagi yadrolarida simpatik nerv sistemasining oliy markazlari borligi shundan anglashiladi. Gipotalamusning oldingi yadrolari ta‘sirlanganda qorachiqlar va ko‗z yoriqlari torayadi, yurak urishi siyraklanadi, arteriyalar tonusi pasayadi va arterial bosim kamayadi, me‘da bezlarining sekretsiyasi, me‘da va ichaklarning motor faoliyati kuchayadi, insulin ko‗proq ishlanib chiqadi, shuning natijasida qondagi glyukoza kamayadi, siydik ajraladi padefekasiya ro‗y beradi. Yuqorida aytilgan xodisalarning hammasi gipotalamusning oldingi yadrolarida parasimpatik nerv sistemasining oliy markazlari borligiga aloqador. 289 Gipotalamusning o‗rta yadrolari — kulrang do‘mboq degan soxasi ta‘sirlanganda yoki yemirilganda modda almashinuvi turlicha o‗zgaradi. Kulrang do‗mboq zararlanganda butun gavdani yog‗ bosishi va jinsiy infantilizm kelib chiqishi mumkin. Hayvonlarning kulrang do‗mbog‗i surunkasiga ta‘sirlanganda qonda lipidlar ko‗paygan va aortada aterosklerotik o‗zgarishlar ro‗y bergan. Maymunlarda gipotalamusning ba‘zi yadrolari bir necha oy ta‘sirlanganda me‘da va o‗n ikki barmoq ichak yarasi paydo bo‗ladi. Bu tajribalar trofik funksiyalarning boshqarilishida gipotalamus yadrolarining qatnashuvini ko‗rsatadi. Gipotalamusning oldingi, o‗rta va orqadagi yadrolari termoregulyatsiyada birgalikda qatnashadi. Gipotalamusi yemirilgan hayvon gavda temperaturasini doimo bir darajada saqlay olmaydigan (poykilo-term) bo‗lib qoladi. Kulrang do‗mboqqa mexanik kuch yoki elektr toki bilan ta‘sir etilganda ba‘zan gavda temperaturasi ko‗tarilib, xa deganda tushmaydi. Gipotalamus yadrolariga elektr toki bilan ta‘sir etish murakkab gormonal o‗zgarishlarga sabab bo‗ladi. Natijada gipofizning oldingi bo‗lagidan adrenokortikotrop. tireotrop va gonadotrop gormonlar, shuningdek gipofizning o‗rtadagi bo‗ladigan gormonlar chiqishi kuchayadi. Gipofizning oldingi bo‗lagidan gormonlar chiqishiga gipotalamusning qantar a‘loqa prinsipidagi. ta‘siri qondagi shu va boshqa gormonlar miqdori bilan idora etiladi. Buni xalqasimon o‗zaro ta‘sirning quyidagi misolida ko‗rsatish mumkin. Gipotalamusga ta‘sir etilganda gonadotrop gormon ko‗proq ishlanib chiqadi, natijada jinsiy bezlarning ichki sekretsiyasi kuchayadi. Jinsiy gormonlar konsentrasiyasi oshganda esa gipotalamusning gonadotrop gormon chiqishini qo‗zg‗aydigan yadrosi tormozlanadi. Urg‗ochi quyonning kulrang do‗mbogiga estrogen kristali kiritilsa, gipotalamus gonadotrop gormon chiqishini qo‗zg‗amay qo‗yadi va tuxumdonlar atrofi yallig‗lanadi. Erkak itlar gipotalamusining kulrang do‗mbog‗iga: testosteron kristali kiritilsa, gipofiz gonadotrop gormon ishlab chiqarmaydi, natijada moyaklar atrofi yallig‗lanadi. Gipotalamusning jinsiy gormonlarga nisbatan maxsus sezuvchanligi shu bilan isbot etiladiki, gipotalamusga gormonlar kiritilganda ro‗y beradigan o‗zgarishlar miyaning boshqa qismlariga gormonlar kiritilganda ro‗y bermaydi. Gipofizning o‗rtadagi bo‗lagidan gormonlar chiqishiga gipotalamusning ta‘siri ham qaytar a‘loqa prinsipida qonning osmotik bosimi bilan boshqariladi. Gipotalamusning oldingi yadrolari yemirilganda buyraklar ko‗proq siydik chiqaradi, bu yadrolar ta‘sirlanganda esa antidiuretik gormon ko‗prok chiqishi sababli diurez keskin darajada kamayadi. Gipotalamusning turli qismlari ta‘sirlanganda ro‗y beruvchi javob reaksiyalarining xususiyati shuki, ularda gavdaning ko‗pgina organlari ishtirok etadi. Bu reaksiyalar kompleks, integrallangan reaksiyalardir. 290 Gipotalamus yadrolari umumiy, xulq-atvor reaksiyalarining aksarisida qatnashadi. Gipotalamus talamusdan, oqimtir yadrodan va retikulyar formasiyadan impulslar olib, ovqatga munosabat reaksiyalarida qatnashadi. Gipotalamus yadrolaridan biri ventromedial yadro ta‘sirlanganda xayvon allaqachonlardan beri berilmay qo‗ygan tansiq ovqatdan ham voz kechadi, shu yadro yemirilganda esa ovqatni ko‗proq yeydi. Gipotalamusning ikkinchi paraventrikulyar yadrosi ta‘sirlanganda chanqov paydo bo‗lib, suvga extiyoj oshib ketadi. Gipotalamus jinsiy refleksda va agressiv-ximoyalanish reaksiyalarida ham qatnashadi. Mushuk gipotalamusining ventromedial yadrosiga nuqtasimon ta‘sir etilsa, agressiv refleks ro‗y-rost yuzaga chiqadi, bu soxta g‗azab reaksiyasi deb ataladi. Shunday qilib, gipotalamus simpatik va parasimpatik nerv sistemalarining funksiyalarini va endokrin bezlarning sekretor funksiyalarini boshqarib, organizmdagi barcha murakkab reaksiyalarining vegetativ komponentni ta‘minlandi. Gipotalamus faoliyatini o‗z navbatida markaziy nerv sistemasining oliy bo‗limlari po‗stloq ostidagi yadrolar, miyacha va katta yarim sharlar po‗stlog‗i kontrol qilib turadi, ularga gipotalamus bevosita nerv yo‗llari orqali ham, miya stvolining retikulyar formasiyasi orqali ham bog‗langan. Download 5.86 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|