Va oliy nerv faoliyati

Ter bezlari va qon tomirlarining innervatsiyalanish xususiyatlari
Ter bezlari faqat simpatik nerv tolalaridan innervasiyalangan. Aksari 
postganglionar simpatik tolalar oxirlarining xususiyati shuki, ter bezlarida 
noradrenalin emas, balki asetilxolin hosil bo‗ladi. Shu sababli ter bezlari 
xujayralarining asetilxolinga reaksiya ko‗rsatish qobiliyatini yo‗q qila oladigan 
atropin kiritilsa, tashqi muxit temperaturasi yuksak bo‗lganda ter ajralishi taqqa 
to‗xtaydi. 
Odam gavdasining ba‘zi joylarida, masalan, qo‗l kaftlarida ter ajralishi uchun 
teri ostiga asetilxolin kiritishgina emas, balki adrenalin kiritish ham ter ajralishiga 
sabab bo‗la oladi.
Aftidan, ter ajralishining ikki turi — temperatura va emotsional turlari 
bor (odam qattiq qo‗rqqanda sovuq ter bosishi). Temperatura ko‗tarilganda ter 
chiqartiruvchi impulslar ter bezlariga simpatik nervlarning xolinergik oxirlari 
orqali, emotsional ter chiqartiruvchi impulslar esa simpatik nervlarning adrenergik 
oxirlari orqali o‗tadi. 
Arteriyalar va arteriolalarda asosan tomir toraytiruvchi simpatik nervlarning 
tolalari bor. Organizmning faqat chekli qismlarida, masalan so‗lak bezlarida, tilda, 
jinsiy olatning g‗orsimon tanalarida qo‗shaloq (tomir toraytiruvchi va 

---

280 
kengaytiruvchi) innervatsiya bor. Organizmning shu qismlaridagi tomirlar tomir 
toraytiruvchi simpatik nervlardangina emas, tomir kengaytiruvchi parasimpatik 
nervlardan 
ham 
innervatsiya 
oladi. 
Skelet 
muskullaridagi 
arteriyalar 
innervatsiyasida ba‘zi bir o‗ziga xos xususiyatlar bor, bu arteriyalar tomir 
toraytiruvchi adrenergik simpatik tolalar va tomir kengaytiruvchi xolinergik 
simpatik tolalar bilan ta‘minlangan (xolinergik simpatik tolalar muskullar ishlagan 
vaqtda tomirlarni kengaytirsa kerak). 
O‗tgan asrning 70-yillaridayoq Shtriker tajribalarida olingan va bosqa 
tadqiqotchilar tomonidan tasdiqlangan natijalar fiziologiyaga doir adabiyotda bir 
talay munozaraga sabab bo‗ldi. O‗sha tajribalarda orqa miyaning keyingi ildizlarini 
qirqib qo‗yib, periferik uchlariga ta‘sir etilganda (afferent tolalar o‗sha ildizlardan 
o‗tadi) gavdaning tegishli segmentidagi tomirlar kengayishi kuzatilgan. Shunga 
asoslanib, orqa ildizlarning tolalari periferiyadan markaziy nerv sistemasiga 
impulslar o‗tkazish bilan birga markaziy nerv sistemasidan periferiyaga ham 
impulslar o‗tkazadi, degan fikr bildirildi. Shu efferent impulslar maxsus nerv 
tolalari orqali o‗tadimi yoki afferent nerv impulslarini o‗tkazuvchi tolalar orqali 
o‗tadimi, bu to‗g‗rida yakdil fikr yo‗q. V. Beylis va L. A. Orbeli nazariyasiga 
muvofiq, orqa ildizlarning bir xildagi tolalari impulslarni ikki tomonlama 
o‗tkazaveradi. Har bir tolaning bir shoxchasi retseptorga, ikkinchi shoxchasi qon 
tomiriga boradi. Tanalari orqa miya tugunlarida yotgan reseptor neyronlar ikki 
yoqlama funksiyani o‗taydi: ular afferent impulslarni orqa miyaga o‗tkazib, 
retseptor neyronlar funksiyasini bajaradi, impulslarni teskari antidrom yo‗nalishda 
tomirlarga o‗tkazib, tomir kengaytiruvchi nervlar funksiyasini o‗taydi. Boshqa 
hamma nerv tolalari kabi, afferent tolalar ham ikki tomonlama o‗tkazuvchan 
bo‗lgani uchun impulslar ikki tomonlama o‗ta oladi. 
Ikkinchi nazariyaga muvofiq, retseptor nerv oxirlarida asetilxolin va gistamin 
hosil bo‗lib, to‗qimalarga diffuziyalanib o‗tganligi va yaqin oradagi tomirlarni 
kengaytirganligi tufayli, orqa ildizlar ta‘sirlanganda teri tomirlari kengayadi. 
Odamdagi tomir reaksiyalarini tekshirish uchun klinikada bir necha
sinov(proba) usuli qo‗llaniladi. Shulardan biri — dermografiya degani shundan 
iboratki, o‗tmas buyum bilan teriga chiziq tortib, mexanik ta‘sir ko‗rsatiladi.
Ko‗pgina sog‗lom kishilar shu usul bilan tekshirilganda arteriolalar refleks yo`li 
bilan torayadi, natijada terining ta‘sirlanayotgan qismi qisqa vaqt rangsizlanib 
turadi (oq dermografizm). Sezuvchanlik kattaroq bo‗lsa, terining kengaygan 
tomirlari qizil yo‗l bo‗lib ko‗rinadi, bu yo‗l toraygan tomirlarning rangsiz yo‗llari 
bilan o‗ralgan bo‗ladi (qizil dermografizm), sezuvchanlik juda yuqori bo‗lsa, teri 
bo‗rtadi, ya‘ni shishadi.
Gistamin va adrenalin probalari (ya‘ni gistamin yoki adrenalinning kuchsiz 
eritmasini teri ichiga kiritish usuli) ham qo‗llaniladi. Bu xolda terining eritma 

---

281 
kiritilgan joyida qizil (gistamin) yoki rangsiz (adrenalin) dog‗ paydo bo‗ladi, shu 
dog‗ning kattaligiga va qancha turishiga qarab teri tomirlarining reaktivligi 
xaqida fikr yuritishadi. Reaktivlik juda yuqori bo‗lsa, terining gistamin kiritilgan 
joyi qizarish bilan birga shishadi ham. Skelet muskullari, markaziy nerv sistemasi 
va reseptorlarning simpatik innervasiyasi juda kamaygach, oldingi ildizlarga ritmik 
ta‘sir davom ettirilishi bilan birga, simpatik zanjirga boruvchi preganglionar 
simpatik tolalarning boldir muskuliga simpatik innervatsiya beradigan qismi qisqa 
vaqt ta‘sirlangan. Anchagina uzoq bir necha o‗n sekund vaqtdan keyin 
harakatlantiruvchi ildizlarning ritmik ta‘sirlanishiga javoban muskulning 
qisqarishlar amplitudasi sekin-asta osha boshlagan va ba‘zan boshlang‗ich 
amplitudasiga yetgan. Shu tajribalarga suyanib, simpatik nervlarning muskul 
tolalariga bevosita ta‘sir etishi emas, balki muskuldagi qon tomirlariga ta‘sir etishi, 
ya‘ni muskulga kislorod va oziq moddalar ko‗proq kelishi natijasida muskulning ish 
qobiliyati tiklanadi, deb faraz qilindi. 
Ammo muskul tomirlariga suyuq vazelin to‗ldirib qilingan tajribalar bu e‘tirozni 
rad etdi: charchagan muskulning simpatik nervlari ta‘sirlanganda uning ish qobiliyati 
baribir tiklanaverdi.Simpatik nerv sistemasi sezgi organlariga va markaziy nerv 
sistemasiga ham ta‘sir etaveradi. Masalan, L. A. Orbeli hamkorlarining 
kuzatishlariga qaraganda xayvonlarning teri retseptorlari qo‗zg‗aluvchanligini 
simpatik nerv sistemasi o‗zgartiradi. Odamning bo‗yin simpatik tugunlari olib 
tashlangach vestibulyar apparat bilan ko‗ruv apparatining qo‗zg‗aluvchanligi 
pasayadi; ayni vaqtda qorong‗i adaptatsiyasi keskin darajada kamayadi; teri ostiga 
adrenalin yuborish teskari ta‘sir ko‗rsatadi (Ye. B. Babskiy). 
Simpatik yo‗llar orqali o‗tadigan impulslar markaziy nerv sistemasiga, 
jumladan, uzunchoq miya bilan o‗rta miyaning reflektor funksiyasiga ham ta‘sir 
etishi eksperimental tadqiqotlarda aniqlandi. E. A. Asratyan, S. I. Galperin va B. 
V. Pavlovning ma‘lumotlariga qaraganda, it bo‗ynining yuqori simpatik tugunlari 
olib tashlangach shartli reflektor faoliyat buziladi, bu esa qisman tomirlar 
tonusining o‗zgarishiga, qisman bosh miya katta yarim sharlari po‗stlog‗idagi nerv 
xujayralariga simpatik nervlarning ta‘sir etmay qolishiga bog‗liq bo‗lsa kerak. 
Simpatik nervga bo‗yindan ta‘sir etilganda katta yarim sharlar po‗stlog‗idagi 
neyronlarning elektr aktivligi o‗zgarishi va xronaksiyaning ortishi ham katta yarim 
sharlar po‗stlog‗iga simpatik nerv sistemasining ta‘sir etishini ko‗rsatadigan 
dalildir. 
L. A. Orbelining simpatik nerv sistemasi adaptatsion-trofik funksiyani o‗taydi, 
degan nazariyasi ana shu faktlarning yig‗indisiga asoslanadi. Bu nazariyaga 
muvofiq, simpatik nerv sistemasi modda almashinuvini, gavdadagi barcha organ va 
to‗qimalar trofikasini va qo‗zg‗aluvchanligini boshqaradi. Adaptasion-trofik 

---

282 
funksiyaning biologik ahamiyati shuki, u organizmning faoliyatga muayyan 
ravishda sozlanishini ta‘minlaydi.