Va oliy nerv faoliyati

Shartsiz va shartli reflekslar klassifikatsiyasi. Shartsiz reflekslar va ular 
asosida vujudga kelgan shartli reflekslarning hammasini funktsional ahamiyatiga 
qarab bir qancha guruxlarga ajratish rasm bo`lgan. Eng asosiy guruxlar
ovqatlanish, himoyalanish, jinsiy, statokine-tik va lokomotor, orientirovka, 
gomeostazni chaqiruvchi va boshqa ba`zi guruxlardir. Ovqatlanish 
reflekslariga ovqat yutish, chaynash, emish, so‗lak ajratish, me`da va me`da 
osti bezi sekretsiyasi va boshqa reflektor aktlar kiradi. Shikast etkazuvchi 
yoki og‗rituvchi ta`sirotlarni bartaraf qiladigan reaksiyalar himoyalanish reflekslari 
hisoblanadi. Jinsiy aktni yuzaga chiqarishga aloqador reflekslarning hammasi
jinsiy reflekslar guruxiga kiradi; naslni boqish va parvarish qilishga aloqador ota- 
onalik reflekslarini ham o`sha gruppaga qushsa bo`ladi. Gavdaning muayyan 
vaziyatini va fazodagi harakatini saqlaydigan reflektor reaksiyalar stotokinetik va 
lokomotor reflekslar hisoblanadi. Gomeostazni saqlovchi reflekslarga termo- 
regulyatsiya, nafas, yurak reflekslari, arterial bosimni bir darajada saqlashga 
yordam beradigan tomir reflekslari va boshqa ba`zi reflekslar kiradi. 
Shartsiz reflekslar orasida sinash (orientirovka) refleksi aloxida o`rin tutadi. 
Bu yangilikka taalluqli refleksdir. Tevarak-atrofdagi muhitning yetarlicha tez 
o`zgarishiga javoban kelib chiqadigan bu refleks yangi tovushga xushyor bo`lib 
quloq solish, hidlab kurish, ko‗z va boshni ba`zan esa butun gavdani yorug‗ 
tushayotgan tomonga qaratish va shungа o‗xshashlardan iborat. Sinash refleksining 
yuzaga chiqishi ta`sirotning yaxshiroq sezilishini ta`minlaydi va moslanishda 
muhim rol' uynaydi.I.P.Pavlov sinash reaktsiyasiga "bu nima?" refleksi deb obrazli 
nom bergan edi.Bu reaktsiya tug‗ma bo`lib, hayvonlarning katta yarim sharlar 
po‗stlog‗i to`la olib tashlanganda yo‗qolmaydi; katta yarim sharlar yetilmagan 
bolalarda - anentsefallarda ham ko‗zatiladi. Sinash refleksining boshqa shartli 
reflekslardan farqi shuki, bir ta`sirot takror qo‗llanaversa, tezroq sunib qoladi. 
Sinash refleksining bu xususiyati unga yarim sharlar po‗stlog‗ining ta`sir etishnga 
bog‗liq 
Reflektor reaktsiyalarning yuqorida keltirilgan klassifikatsiyasi turli 
instinktlarning klassifikatsiyasiga juda uxshaydi. Instinktlar ham ovqatlanish. 
jinsiy, ota-onalik ximoyalanish instinktlariga bo‗linadi. Bu tushunarli ham, chunki 
I. P. Pavlovning fikricha, instinktlar - murakkab shartsiz reflekslardir. 
Instinktlarning farq qiladigan xususiyatlari shuki, reaktsiyalar uzluksiz harakterda 
bo`lib (bir refleksning oxiri ikkinchisining qo‗zgatuvchisi bo`lib xizmat qiladi), 
gormonal va metabolik faktorlarga bog‗liq. Masalan, jinsiy instinkt bilan ota-
onalik instinktining kelib chiqishi jinsiy bezlar faoliyatidagi siklik o`zgarishlarga, 
ovqatlanish instinkti esa modda almashinuvining ovqat yo‗q vaqtdagi 
o`zgarishlariga bog‗liq Instinktiv reaktsiyalarning xususiyatlaridan yana biri shuki, 
ular dominantaning ko`p xossalari bilan harakterlanadi. 

---

298