Viruslar marfologiyasi va ultura struktura tuzilishi

Spiralsimon simmetriya ( tamaki mazaika, gripp, koronaviruslarda) vintsimon 
ko‘rinishdagi nuklein kislotasini tashqaridan mustahkam oqsil subbirliklari (protomer) o‘rab 
(rasm 31) turadi. Shakillangan nukleokapsid tayoqchasimon yoki ipsimon ko‘rinishda bo‘ladi. 
Spiral tayoqchasimon simmeriya tipiga ega bo‘lgan oddiy viruslarga tamaki bargi virusi, 

129 

ipsimonlariga esa ba‘zi bir bakteriofaglar misol bo‘la oladi. Bu tipdagi simmetriya tutovchi 
oddiy viruslar odam va umirtqali hayvonlarda kasallik keltirib chiqarmaydi. 
Kubik yoki ikosaedrik simmetriya da kapsid virionni nuklein kislotasi joylashgan 
ma‘lum ko‘rinishdagi izometrik tana, mag‘izni hosil qiladi. Kubsimon simmetriyada kapsid 
sharsimon, ba‘zida prizmasimon shakilli kapsomerlardan tuzilgan. Har bir kapsomer besh 
(pentomer) yoki olti (seksomer) subbirliklardan tashkil (rasm 31b) topadi. Kubsimon 
simmetriya asosida, kapsomerlar hosil qiladigan teng tamonli burchakli kombinasiyalar yotadi. 
Kubsimon simmetriyali odiy viruslar (yalang‘och) ko‘p qirrali shakilda (gepatit A, 
koksaki va boshqa enteroviruslar), superkapsid bilan o‘ralgan murakkab viruslar esa, asosan 
sferik shakilga ega (orta-, paramiksoviruslar) bo‘ladi. Lekin murakkab viruslarning o‘qsimon 
(qutirish virusi), parallelepiped (chin chechak virusi) shakllariga ega tiplari ham bor. 
Aralash simmetriya tiplari bakteriofaglarda kuzatiladi, ularning bosh qismida kubsimon, 
tanasida esa spiralimon simmetriyalar uchraydi (rasm 30). 
Murakkab tuzilishga ega bo‘lgan virionlarni ichkiy strukturasi, ularning mag‘izi 
(serdsevina) deb ataladi. Adenoviruslarda mag‘iz qismida DNK bilan bog‘langan gistonlarga 
o‘xshash oqsillar uchrasa, reoviruslarda bu ichkiy kapsid oqsillidan iborat. 
Viruslarning taksonomik toifalari. Virusologiyada quyidagi taksonomik toifalar 
(kategoriyalar) qabul qilingan Viruslar tasnifi va taksonomiyasi yangi olingan ma‘lumotlar 
asosida doimo to‘ldirilib boriladi. 
Viruslar Taksonomiyasi bo‘yicha Xalqaro Tashkilot-VTXT (International Committee on 
Taxonomy of Viruses-ICTV) shug‘illanadi. Bu tashkilot Butun Dunyo Sog‘liqni Saqlash 
Tashkiloti bilan yaqin aloqada bo‘ladi. Hozirgi kunda VTXT da 1550 xildan ortiq viruslar 
xususiyatlari yozilgan reestr tuzilgan va ma‘lumotlar bazasi ICTV dB yaratilgan. Viruslar 
taksonomiyasining zamonaviy tizimi Linney tasnifining prinsiplariga asoslanadi va quyidagi 
taksonomik mezonlardan iborat: tartib, oila, oilacha, avlod, tur. 
Tartib – genomning tipiga bog‘liq ravishda virus oilalarini birlashtiradi va ularning 
lotincha nomlanishiga ― –viralis‖ qo‘shimchasi qo‘shiladi, masalan Mononega viralis (bir ipli 
manfiy RNK ipli). 
Oila – umumiy evolyusion kelib chiqishiga ega bo‘lgan viruslar guruhlaridan 
(avlodlardan) tashkil topadi. Oila nomning ohiriga viridae so‘zi qo‘yiladi, masalan Poxviridae. 
Oilacha- bir oilaga kiruvchi viruslarni o‘rganishda ularning umumiy evolyusion kelib 
chiqishiga qarshi yangi ma‘lumotlar olingan tag‘dirda bu tokson qo‘llaniladi. Oilacha ―-virinae‖ 
qo‘shimchasiga ega. Masalan, chin chechak virusi oilasi 2 ta oilachaga Chordopoxvirinae 
(umurtqalilarda chin chechak ketirib chiqaruvchi) va Entomopoxvirinae (hashoratlarda chin 
chechak ketirib chiqaruvchi) bo‘linadi. 
Avlod - umumiy evolyusion kelib chiqishiga ega va umumiy ko‘plab xususiyatlari 
o‘xshash bo‘lgan viruslarni jamlashtiradi. Avlod so‘zi (virus) so‘zi bilan tugaydi. Masalan 
Chordopoxvirinae oilachasiga 6 avlod kiritilgan, bulardan Orthopoxvirs va Parapoxvirs avlod 
vakillari tibbiy amaliyotda axamiyatliroq. 
Tur – viruslarning avlod ichidagi bo‘limidir. Tur bu nukleotid tarkibi o‘xshash va ma‘lum 
bir ekologik muhitni egallovchi bir avlodga mansub viruslar yig‘indisidir. Turni nomlashda-― 
virus‖ qo‘shimchasi ishlatiladi. Masalan: chin chechak virusi, gripp virusi, Poliovirus, lekin 
hamma viruslarda oila osti kategoriyasi berilmagan va bakteriyalarga o‘xshash binomenal 
(qo‘sholoq) nomlash ham virusologiyada qo‘llanilmaydi. 
Virusologik amaliyotda viruslar turlari kenja tur, serovariantlar, genetik variantlar, 
shtamlar kabi rasmiy qabul qilinmagan ko‘rsatkichlar ham keng qo‘llaniladi.
Viruslarning tartib, oila, oilacha, avlod, turlarini aniqlashda asosiy mezonlar 
quyidagilarxisoblanadi: 
1.Virus genomini tashkiliy tuzilishi va turi. 
2.Virus replikasiyasining strategiyasi. 
3.Virionning tuzilishi. 
Avlod ichida turni saralash maqsadida quyidagi mezonlardan foydalaniladi: 

130 

- genom tarkibidagi o‘xshashlik; 
- tabiiy ho‘jayini (ekologik manba); 
- to‘qima va hujayralarga trapizmi; 
- patogenlik va sitopatologiya; 
- infeksiyaning yuqish yo‘li; 
- virioning fizik-kimyoviy xususiyati; 
- simmetriya tiplari; 
- virusning antigenlik xususiyatlari. 
Zamonaviy tasnif bo‘yicha odam uchun patogen bo‘lgan viruslar 20 ta oilaga kiritilgan. 
Bulardan 13 tasi RNK genomli viruslar va 7tasi esa DNK genomli viruslar xisoblanadi (rasm
32).