Xalqaro valyuta-kredit va moliya bozorlari

Dunyoning ayrim mamlakatlarida moliyaviy aktivlarning o‘zgarishi,

2007-2008-yy.

Mamlakat Hajmi,

trln. doll.

0 ‘zgarish,%

Mamlakat Hajmi,

trln. doll.

0 ‘zgarish,

%

AQSh -5,5 -9 Lotin Amerikasi mamlakatlari -0,2 -6

Yevrozona

mamlakatlari -1,6 4 Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari

-0,4 -9

Yaponi -2,4 -8 Rossiya -0,8 -40

Xitoy -2,4 -17 Hindiston -0,6 -23

Buyuk

Britaniya 0,6 8 Sharqiy Yevropa mamlakatlari -2,8 -64

Manba: Фролова E.B. Мировой финансовый рынок: до и после кризиса. //ЭКО, №6, 2010. С.166.

«Bu inqiroz Amerika Qo'shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan

tanglik holatidan boshlandi. So'ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, yirik

banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik, ya’ni tolov qobiliyati zaiflashib,

moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi fond bozorlarida eng yirik

kompaniyalar indekslari va aksiyalarining bozor qiymati halokatli darajada tushib

ketishiga olib keldi. Bularning barchasi, o'z navbatida, ko'plab mamlakatlarda ishlab

chiqarish va iqtisodiy o'sish sur’atlarining keskin pasayib ketishi bilan bogiiq

ishsizlik va boshqa salbiy oqibatlarni keltirib chiqardi»1.

Shu o'rinda aytib o'tish kerakki, ipoteka inqirozi — aysbergning faqatgina tepa

qismi, xolos. Muammolarning asosiy manbayi bo'lib ipoteka obligatsiyalarini chiqarish

bilan shug'ullanuvchi yirik moliya institutlari faoliyati hisoblanadi.

1 Каримов И. А. Жахон молиявий-иктисодий инкирози, Узбекистон шароитида уни бартараф этишнинг

йуллари ва чоралари. — Т.: «Узбекистон», 2009, 4-6.

515

VIII BO'LIM. OCHIQ IQTISODIYOT

Shunday qilib, ekspertlarning hisob-kitobiga ko‘ra 2005-yildan boshlab

to 2008-yilning birinchi yarmi yakunlarigacha Amerika banklari 200 mlrd. dollar

miqdorida ipoteka kreditlari berishgan. Shu bilan birga bu yillar davomida

«Leman Brazers», «Goldmen Saks» va boshqa banklar fond bozorlariga ipoteka

kreditlari shartnomalariga asoslangan, umumiy qiymati 8 trln. dollarga teng

boigan daromadli obligatsiyalar joylashtirildi. Shunday qilib, sotilgan ipoteka

obligatsiyalari hajmi berilgan kreditlar qiymatidan bir necha o‘n barobarga oshib

ketdi. Bu masala yuzasidan tahlilchilar turlicha fikr bildirishadi. Bundan kelib

chiqib, sotilgan obligatsiyalar toiiq ta’minlanmagan yoki qisman ta’minlangan,

degan xulosaga kelish mumkin. Bunda moliya bozori ishtirokchilari yuzaga kelgan

derivativlarni sotib olish uchun zarur boigan erkin pul massasiga ega emas edi.

Amalda moliyaviy institutlar ko‘p milliardlik obligatsiyalarni o‘zlarining aktivlariga

qo‘shgan holda oddiygina o‘zaro ayirboshlashar edi. Bank aktivlarining

rekord darajada o‘sishi yuqori bo‘g‘inlardagi menejerlarga katta mukofotlar to‘-

lashni taqozo etar edi.

2007-yilda AQSh da olingan kreditlarni qaytarmaslik inqirozi yuzaga keldi.

Bu jarayonda jismoniy shaxslar yetarli resurslarga ega boimagan holda bank kreditlarini

toiashni kechiktirishar yoki umuman toiamas edilar. Bu holat Amerika

hukumatining moliyaviy zaiflashishiga olib keldi. 2007-yilning o‘zidayoq Amerika

aholisi, hatto eng kichik foizlarni ham toiash qobiliyatiga ega emas edi, chunki

bank kreditlari hisobiga iste’molni qoilab-quvvatlash fondi resurslari deyarli

tugatilgan edi.

Bozorda bu xabarning paydo boiishi natijasida ipoteka obligatsiyalarini sotish

juda qiyin boiib qoldi. Natijada trillionlab aktivlarga ega boigan dunyo banklarida

joriy toiovlarni amalga oshirish uchun real resurslarning yetishmovchiligi yuz

bera boshladi. Bank sektorini inqiroz qamrab oldi; kompaniyalar tomonidan ko‘-

rilgan zararlar to‘g‘risidagi ma’lumotlarning tarqalishi butun dunyo fond bozorlarida

muvozanatsizliklarning yuzaga kelishiga olib keldi.

Butun dunyo bo‘yicha iqtisodiy holat yomonlashdi: eng yirik transmilliy institutlarning

toiov resurslaridagi kamomad milliy bozorlarni ham inqiroz bilan kasallantirdi.

Likvidlik inqirozi butun iqtisodiyotga, xizmat ko'rsatishdan to ishlab chiqarishgacha

boigan har bir tarmoqqa ta’sir ko‘rsatdi.

Dunyo moliyaviy hamjamiyati tomonidan ko‘rilgan jiddiy choralarga qaramasdan

dunyoning yirik mamlakatlari iqtisodiyoti retsessiya holatiga tusha boshladilar1.

Buning tasdigi sifatida quyidagilarni keltirib o‘tishimiz mumkin.

Yaponiya hukumati 2008-yilning 17 noyabrida YalM ning 2008-yilning uchinchi

choragida 0,1 %ga qisqarganligini rasmiy e’lon qildi. Bu holat Yaponiya iqtisodiyotining

2001-yildan boshlab birinchi marta texnik retsessiya holatiga tushganligidan

dalolat beradi.

Yevropa Ittifoqida 2008-yilning uchinchi choragida iqtisodiy o‘sish oldingiga

nisbatan ancha sust bordi. Shu yilning ikkinchi choragi bilan solishtirganda uchinchi

chorakda Yevropa Ittifoqining barcha mamlakatlarida YalM 0,2 %ga qisqargan.

Bu ham Yevropa Ittifoqida retsessiya holatining boshlanganligidan dalolat beradi.

Chunki ikkinchi chorakda ham YalM 0,2 % ga qisqargan edi.

Jahon iqtisodiyotining moliya tuzimi juda o g ir holatga tushib qoldi, chunki

spekulyativ kapitalning o‘sib boruvchi massasini hech narsa ta’minlab bermas edi.

Bu holatda muvozanatning buzilishiga sabab foydaga intilish, investitsion kapitalning

bir bozordan boshqasiga tez ko‘chib o‘tishi hisoblanadi.

1 РосБизнесКонсалтинг. Economics & Markets. WEEKLY. 24 ноября 2008. С. 1.

516

32-BOB. XALQARO VALYUTA-KREDIT VA MOLIYA BOZORLARI

Dunyoning fond bozorlaridagi aksiyalar kursining keskin pasayishi kompaniyalarning

past rentabelligi va yetakchi banklarning katta zararlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarning

tarqalishi oqibatida yuzaga keldi. Aksiyalar narxlari keskin tushib ketdi,

bozorda zararlari yoki daromadliligi to‘g‘risida ma’lumot umuman bo‘lmagan

ayrim kompaniyalarning ham qimmatbaho qog‘ozlari narxlari pasayib ketdi. Fond

bozorlari muvozanatsizlik chizig‘iga tushib qolishdi va bu holat tovar bozorlariga

o‘z ta’sirini ko‘rsatdi.

2007-yil davomida deyarli barcha jahon bozorlarida o‘sish kuzatildi. Dunyodagi

eng yirik hisoblangan AQSh aksiyalar bozori 2007-yilning oxiriga kelib

ipoteka inqirozi tufayli izdan chiqa boshladi. Faol o‘sish nemis fond bozorida

kuzatildi: DAX indeksi 22 % li eng yaxshi ko‘rsatkich berdi. Britaniya aksiyalari

3,8 % ga, fransuz aksiyalari 1,3 % ga o‘sdi. Rossiya fond bozori ham shu

yili yaxshi rivojlandi, jumladan, elektroenergetika kompaniyalarida ahvol juda

yaxshi edi. Lekin jahon iqtisodiyotida tobora muvozanatsizlik holatlari belgilari

kuzatila boshladi.

AQSh da inqirozning birinchi belgilari paydo bo‘lganidan keyin deyarli bir

yil vaqt o‘tdi. 2008-yilning oxiriga kelib bu jarayon Amerika eng faol va eng

og‘ir fazaga kirdi, ya’ni AQSh fond bozorlarida keskin pasayish kuzatildi, eng

yirik investitsion banklar inqirozga uchradi, «Fani Mey» va «Freddi Мак» milliylashtirildi.

2008-yilning oxiri va 2009-yilning boshlarida Yevropa va Rossiyaga

inqiroz kirib bordi. Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, ayrim analitiklar,

bu inqirozdan Yevropa hududi mamlakatlari va Rossiya faqat foyda ko‘radi deb

hisoblashar edi.

2008-yilda korporatsiyalar o‘sib borayotgan qiyinchiliklar tufayli o‘zlarining

zararlarini berkitishar yoki foydalarini oshirib ko‘rsatishardi. Fond bozorlaridagi

noaniqliklar butun jahon iqtisodiyotidagi yashirin muammolar bilan aralashib,

bu muammolarning natijalarini prognozlash qiyinlashib bori.

Shuni alohida ta’kidlash lozimki, 2000-yillarda berilgan iste’mol kreditlarning

foizlaridan kelgan mablag‘lar ko‘pgina hollarda banklarning inflyatsiya

natijasida ko‘radigan zararlarini qoplab bera olmasdi. Juda past foizlar asosida

(3 % gacha) aholini kreditlash kapitallarning global miqyosda jamg‘arilishiga olib

keldi. Bozorlarning imkoniyatlari darajasi juda pasaygani holatda jahon iqtisodiyotida

og‘ir, murakkab ahvol yuzaga keldi. Korporatsiyalar ishlab chiqarishni

rivojlantirish maqsadida katta mablag‘lar sarf qilishar, lekin ishlab chiqarilgan

tovar va xizmatlarni sotish qiyinlashib borar edi. Shimoliy Amerika va Yevropada

talabning tushib ketishi sharoitida katta ichki bozorlarga ega bo‘lgan mamlakatlar,

xususan Rossiya, Braziliya, Xitoy va Hindistonning jahon iqtisodiyotida

tutgan o‘rni va ahamiyati o‘sdi. Bu mamlakatlarda inqiroz boshlanganidan

keyin ham ancha vaqtgacha iqtisodiy o‘sish kuzatildi. AQSh dagi iqtisodiy faollik

pasayish davrida bu mamlakatlar spekulyativ kapitallarni o‘ziga jalb qiluvchi

markazlarga aylandi.

2008-yilda jahon moliya tizimiga salbiy ta’sir ko‘rsatgan qo‘shimcha omillardan

biri — bu inflyatsiyaning kuchayishi, xususan, oziq-ovqat va yoqilg‘iga narxlarning

o‘sib ketishi hisoblanadi. Sodir bo‘lgan xalqaro inflyatsiyaning o‘ziga xos

xususiyati shundan iboratki, u global tarzda ro‘y berdi. Bu inflyatsiya dunyoning

barcha mamlakatlariga turli darajada ta’sir ko‘rsatib, barcha pul birliklarining xarid

qobiliyatini pasaytirib yubordi.

Inflyatsiyaning yuzaga kelishiga sabab global xo‘jalikda tovar va pul massasining

balansi buzilishi hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida pul massasi oshib ketdi,

sanoat mahsulotlarining hajmi esa deyarli o‘zgarmay qoldi. Bunda inqirozning ilk

517

VIII BO'LIM. OCHIQ IQTISODIYOT

bosqichlaridanoq tovarlarning narxlari tushib ketdi. Natijada ishchilarning ish haqlari

hajmining pasayib ketishi kuzatilib, ularning xarid qobiliyati qisqarib bordi. Iste’mol

hajmi asta-sekin tushib, talab esa faqat birlamchi ehtiyojlarni qondirishga qaratilgan

edi.

2008-2009-yillarda bu jarayon uzluksiz ravishda davom etib keldi. 2010-yilda

esa birmuncha yaxshilanish holati kuzatildi. Lekin inqiroz jarayoni hali-hamon

davom etmoqda. Ayrim tahlilchilarning fikricha, bu jarayon savdo inqirozining

yuzaga kelishiga sabab boiishi mumkin. Bu esa, o‘z navbatida, murakkab iqtisodiy

holatni yanada yomonlashtirishi mumkin. Chunki 2008-yildan 2009-yilning

oxirigacha sanoat ishlab chiqarishi toiiq quvvaat bilan ishlamadi, ishsizlar

soni ortib bordi. Xususan, hozirga qadar ishsizlik masalasi ko‘pgina mamlakatlarda

juda og‘ir muammolardan biri b oiib qolmoqda. Oziq-ovqat mahsulotlari

va yoqilgi narxlari, yalpi iste’mol hajmining qisqarishi jarayonida tushib bordi.

Yaxshi agrar sharoitlarga ega boigan mamlakatlar (xususan, Ukraina, Vengriya

va Bolqon yarimorolining boshqa mamlakatlari) va neft eksport qiladigan mamlakat

(Rossiya)ning global inqirozdan samarali foydalanish bo‘yicha qilgan prognozlari

noto‘g‘ri chiqdi. Neft narxi 2008-yilning sentyabr oyining boshlarigacha

yuqori darajada boiib, sentyabr oyining ikkinchi yarmidan boshlab asta-sekinlik

bilan tushib bordi. Bu esa birdaniga katta qarzlarga ega boigan xomashyo korporatsiyalariga

salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Inflyatsiya bilan bogiiq boigan umumjahon muammosini hal qilishga mamlakatlarning

kelishilmagan holda olib borgan siyosati to‘sqinlik qildi. Milliy rivojlanishni

ta’minlash maqsadida pul-kredit siyosatini yumshatishga harakat qilayotgan

hukumatlar, o‘z navbatida, inflyatsiyani kuchayitirishga zamin yaratib berishdi

va natijada bu dunyo iqtisodiyoti bo‘yicha iqtisodiy faollik muhitining yomonlashishiga

sabab boidi.

Bundan tashqari, likvidlik inqirozining oldini olish maqsadida rivojlangan mamlakatlarning

hukumatlari va markaziy banklari tomonidan iqtisodiyotga katta hajmdagi

moliyaviy resurslar kiritildi. Lekin bunday strategiya nisbatan qisqa muddat

davomida moliyaviy muvozanatni ta’minlashga ko‘mak bersa-da, uzoq muddatda

baribir pul massasining qadrsizlanishiga olib kelardi.

Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, inflyatsiya global inqirozning bir ko‘rinishi bo‘-

lib, bunda jahon qimmatli qog‘ozlari, ko‘chmas mulklar (birinchi navbatda, AQSh da

aholini ommaviy kreditlash jarayonining to‘xtatilishi tufayli iste’mol hajmining

tushib ketishi oqibatida) asosiy qismining narxlari tushib ketishi ro‘y berdi. Pullarning

tobora tovar bilan ta’minlanganlik darajasi tushib borib, inqirozning tarqalishini

tezlashtirib yubordi.

Ishlab chiqarish hajmining tushib ketishi pul va tovar massasi o‘rtasidagi muvozanatli

bogiiqlikning buzilishiga ta’sir ko‘rsatdi. Global xo‘jalik stagflyatsiya holatiga

tushib qoldi. Jahon moliya bozorlaridagi ommaviy pasayishlar dunyo hamjamiyati

oldiga yangi muammolarni keltirib chiqarishda davom etdi. Ko‘pgina mamlakatlar

o‘zlarining moliyaviy zaxiralarini AQSh dollaridan yevroga, yuanga o‘zgartira

boshlashdi. Bu esa ayrim tahlilchilarning fikricha, rivojlanayotgan mamlakatlarda

inflyatsiyaning kuchayishiga, bu mamlakatlarning moliyaviy holatining

yanada yomonlashishiga olib kelishi mumkin ekan.

AQSh va boshqa mamlakatlarning hukumatlari pullarning global ravishda qadrsizlanishiga

tayyor emas edilar va aholi daromadlarining inflyatsion kamayishiga

javobgarlikdan bosh tortishar edi. Inflyatsiyaga qarshi olib borilgan chora-tadbirlar

inflyatsiyaning yuzaga kelishiga sabab boigan asosiy omillarga ta’sir ko‘rsatmadi.

Natijada inflyatsiya bartaraf etilmay qolmoqda.

518

32-BOB. XALQARO VALYUTA-KREDIT VA MOLIYA BOZORLARI

Shuni ta’kidlash lozimki, inqirozning yuzaga kelishini oldindan aytish mumkin

edi. Amalga oshirilgan ko‘pgina ishlar: ipoteka kreditlarini berish jarayonining

liberalligi, ularni sekyuritizatsiya qilish bozori hajmining oshib borishi,

investorlar tomonidan risklar darajasini baholashda yo‘l qo‘yilgan xatolar,

reyting agentliklari tomonidan yolg‘on reytinglarning berilishi inqiroz boshlanishiga

olib keldi.

Shu o‘rinda aytish joizki, inqirozning yuzaga kelish sabablarini oldindan ko'ra

bilish yoki uning yuzaga kelish ehtimolini prognozlash imkoniyati bo‘lgani

bilan, aynan qachon yuzaga kelishi va miqyosi qanday bo‘lishini oldindan aytib

bo‘lmaydi.

Har bir yangi yuzaga kelgan inqirozning ssenariysi deyarli oldingi inqirozlarni

takrorlamaydi. Moliya bozorlarining holatini kuzatish bilan shug‘ullanuvchi

markaziy banklar va boshqa nazorat organlari inqirozga qarshi kurashishda

ko‘pincha ilgari ro‘y bergan inqirozlarning yuzaga kelish sabablariga qarshi

kurashadilar, chunki yangi yuzaga kelgan inqirozga qarshi kurashishga tayyor

bo‘lmaydilar.

Bugungi kundagi inqiroz, birinchi navbatda, bank va kredit sohasiga, keyin esa

korxonalarga ta’sir ko‘rsatadi hamda, asosan, kreditlash tizimi bilan bog‘liq bo‘ladi.

Shuning uchun bugungi kunda moliya bozorlarini, jahon iqtisodiyotida ro‘y beradigan

munosabatlarni nazorat qilishda hukumatlar asosiy rolni o‘ynashi kerakligi

moliyaviy-iqtisodiy munosabatlarda hukumat bosh islohotchi sifatida ishtirok etishi

lozimligi yaqqol ko‘zga tashlanib qoldi.