Xalqaro valyuta-kredit va moliya bozorlari

Ikkinchidan, jahon moliya bozorining «moliyaviy chuqurligi» ortdi. «Moliyaviy

chuqurlik» tushunchasi makroiqtisodiyotda 1980-yillarda Jahon banki tomonidan

iqtisodiy o'sish sur’atlari va iqtisodiyotning pul resurslari bilan to'yinganligi,

moliya, pul-kredit tizimlarining murakkabligi va keng tarmoqliligi o'rtasidagi

bog'liqlikni ifodalash uchun joriy etilgan. Makrodarajada bu ko'rsatkich moliyaviy

bozorning kapitallashish darajasi (qarz yukining monetizatsiya darajasi)ning yalpi

ichki mahsulotga nisbati orqali topiladi. Mikrodarajada esa kompaniyaning bozordagi

kapitallashish darajasining kompaniya kapitaliga nisbati sifatida baholanadi.

Jahon moliya bozorining «moliyaviy chuqurligi» ko'rsatkichi 2006-yilda

345 %ga teng bo'lgani holda 2007-yilda 359 %ga yetdi va asosan aksiya, obligatsiyalar

bozori, ba’zi hollarda davlat qarzining ortishi yoki aktivlar bozorini noto'g'-

ri baholash hisobidan yuz berdi. Moliya bozorining «chuqurligi» ularning likvidligini

oshirdi, qarz oluvchilar uchun kredit olish imkoniyatlarini yaxshiladi, moliyaviy

aktivlarni1 samarali baholashga yordam berdi va iqtisodiy o'sishni jadallashtirdi.

Davlat qarzlaridan tashqari barcha turdagi aktivlar hajmi ortib bordi. Jumladan,

1990-yilda moliyaviy aktivlar hajmi 33 ta mamlakatda YalM hajmidan oshib ketgan

bo'lsa, 2006-yilga kelib ularning soni 72 taga yetdi.

Uchinchidan, xorijiy investitsiyalar miqyosi hajmi ortdi va bu holat moliya

bozorlarining bir-biriga bog'liqligini yanada kuchaytirdi. Axborot olish tezligi, yangi

texnologiya va kommunikatsiyalar global banklar hamda moliyaviy vositachilarni

vujudga keltirdi. Ko'plab mamlakatlar xorijiy kapital harakati yo'lidagi to'siqlarni

kamaytirdi, xorijiy investorlar uchun ichki bozorlarni ochib, o'z fuqarolari va kompaniyalariga

xorijga kapital chiqarish uchun ruxsat berishdi.

To‘rtinchidan, investorlar o'z mamlakatlarining ichki bozorlariga qaraganda

tashqi bozorlarga ko'proq kapital sarflay boshlashdi. Tahlillar ko'rsatishicha, xorijiy

investorlar 1990-yilda jahon korporativ obligatsiyalarining 7 %ga egalik qilgan

bo'lsalar, 2007-yilda bu ko'rsatkich 21 %ga yetdi.

Beshinchidan, xorijiy qarzlar va kreditlar hajmi jadal sur’atlarda ko'paydi.

2002-2006-yillarda xorijiy qarzlar va kreditlar hajmi 4 baravarga oshib, jahon

moliya bozorining yirik segmentiga aylandi. 2006-yilda xorijiy obligatsiyalarga

kapital qo'yish hajmi 2,5 trln. dollarni tashkil etib, ushbu bozorning ikkinchi segmentiga

aylandi. Investorlar davlat obligatsiyalariga emas, balki korporatsiyalarning

obligatsiyalariga mablag' sarflay boshlashdi. Natijada davlat obligatsiyalari ulushi

obligatsiyalar bozorining uchdan bir qismigacha qisqarib, korporativ obilagsiyalar

ulushi ikki baravarga ortdi. Xorijiy aksiyalarga investitsiyalar 2006-yilda 926 trln.

dollarni tashkil etib, moliya bozorining 11 %ni tashkil etdi.

Jahon moliya bozorining geografik tarkibida rivojlangan mamlakatlar yetakchi

mavqega ega. AQSh qimmatli qog'ozlar bozori jahondagi eng yirik bozor

1 Moliyaviy aktivlar— jahon moliya bozori aktivlarining bir qismi bo'lib, o‘zida bank depozitlari va qimmatli

qog'ozlar kabi moliyaviy resurslarni ifoda etadi.

513

VIII BO'LIM. OCHIQ IQTISODIYOT

hisoblanadi. Yevrozona, Buyuk Britaniya va Yaponiya bozorlari keyingi o‘rinlarni

egallaydi va ularning bu bozordagi ulushi ortib bormoqda (32.2.1-rasm).