Xill tenglamasi uchun teskari masalalar va ularning tatbiqlari
Download 1.14 Mb. Pdf ko'rish
|
xill tenglamasi uchun teskari ma
x + 16 sin
2 2x ¢ e 2−2 cos 2x + (8 + 8 cos 2x − 8 cos 4x) e 2−2 cos 2x = = ¡ −8 cos 2x − 16 sin 2 2x + 8 + 8 cos 2x − 8 cos 4x ¢ e 2−2 cos 2x = = −16 sin 2 2x + 8 − 8 cos 4x = 0 tenglik hosil bo‘ladi. Demak, berilgan funksiya yuqoridagi tenglamani qanoat- lantiradi. Endi bu funksiya davriy chegaraviy shartlarni ham qanoatlantirishini ko‘rsatamiz: y 0 (0) = y 0 (π) = 1, y 0 0 (0) = y 0 0 (π) = 0. Demak, y 0 (x) = e 2−2 cos 2x funksiya −y 00 + (8 + 8 cos 2x − 8 cos 4x)y = λ 0 y tenglama uchun qo‘yilgan davriy masalaning λ 0 = 0, eng kichik xos qiymatiga mos keluvchi xos funksiya ekan. Misol 5. Agar (1.4.1) tenglama uchun qo‘yilgan davriy chegaraviy masalan- ing (y(0) = y(π), y 0 (0) = y 0 (π)) xos qiymatlari λ 0 < λ 1 ≤ λ 2 < λ 3 ≤ λ 4 < ... bo‘lib, λ 2n−1 = λ 2n , n > N bo‘lgan holda, (1.6.6) tasvirning analogini toping. 99 II BOB Xill operatorining spektral yoyilmasi Klassik matematik fizikada ixtiyoriy funksiyani ikkinchi tartibli oddiy dif- ferensial tenglamaga qo‘yilgan chegaraviy masalaning xos funksiyalari bo‘yicha Furye qatoriga yoyish masalasi muhim ro‘l o‘ynaydi. Bunda, qaralayotgan inter- val chekli, differensial tenglama koeffitsiyentlari esa chegaralangan deb qaraladi. Interval сheksiz yoki differensial tenglama koeffitsiyentlari maxsuslikka ega bo‘lgan hollarda bu nazariyani umumlashtirish ancha murakkab masala hisoblanadi. Bu masala asosan, Gilbert fazosida berilgan chiziqli operatorlarn- ing spektral nazariyasi yaratilgandan keyin, 1910-yilda H.Weyl [45] tomonidan batafsil hal qilindi. E.Ch.Titchmarshning 1961-yilda chop qilingan [260] monografiyasida, yuqori- da zikr etilgan masala rezolventani kontur bo‘yicha integrallash usuli yordamida amalga oshirilgan. E.Ch.Titchmarsh qo‘llagan usul ancha murakkab bo‘lib, o‘quvchidan kom- pleks va funksional analiz fanlariga oid chuqur bilim va ko‘nikmaga ega bo‘lishni talab qiladi. Mazkur bobda Xill operatorining spektral yoyilmasi ancha soddaroq usul- da, ya’ni B.M.Levitan [146] tomonidan taklif qilingan usulda keltirib chiqari- ladi. Bu usulning afzalligi shundaki, butun o‘qda berilgan chegaraviy masala uchun Parseval tengligini keltirib chiqarish maqsadida, avvalo, chekli (a, b) oraliq- da berilgan regulyar chegaraviy masala uchun olingan Parseval tengligida biror a k → −∞, b k → +∞, ketma-ketliklar bo‘yicha limitga o‘tish mumkinligi asoslanadi. Yuqorida zikr etilgan usul bir-biridan habarsiz holda K.Yosida [116] va N.Levinson [125] tomonidan ham qo‘llanilgan. Bu usul boshqa usullarga qara- ganda ancha soddaligi bilan ajralib turadi. 1-§. Floke yechimlari Ushbu −y 00 + q(x)y = λy, x ∈ R, (2.1.1) q(x + π) = q(x), x ∈ R (2.1.1) Xill tenglamasini qaraylik. Bu yerda q(x)- haqiqiy, πdavrli uzluksiz funksiya, λ ∈ C - kompleks parametr. 100 Bu paragrafda λ parametrning har bir qiymatida (2.1.1) tenglama yechim- laridan tuzilgan chiziqli fazoning tuzilishi o‘rganiladi ([103], [175]). Agar y(x) funksiya (2.1.1) tenglamaning yechimi bo‘lsa, u holda (2.1.2) shart- dan y(x + π) ham shu tenglamaning yechimi bo‘lishi kelib chiqadi. Umuman olganda y(x + π) 6= y(x). Avvalo, biz shunday nolmas ρ son va (2.1.1) tenglamaning ushbu ψ(x + π, λ) = ρψ(x, λ), x ∈ R (2.1.3) shartni qanoatlantiruvchi ψ(x, λ) 6= 0 noldan farqli yechimining mavjudligini ko‘rsatamiz. Shu maqsadda (2.1.1) tenglamaning quyidagi c(0, λ) = 1, c 0 (0, λ) = 0; s(0, λ) = 0, s 0 (0, λ) = 1 (2.1.4) boshlang‘ich shartlarni qanoatlantiruvchi yechimlarini mos ravishda c(x, λ) va s(x, λ) orqali belgilaymiz. U holda W {c(x, λ), s(x, λ)} ≡ c(x, λ)s 0 (x, λ) − c 0 (x, λ)s(x, λ) = 1 (2.1.5) tenglikning bajarilishi ravshan. Chunki d dx W {c(x, λ), s(x, λ)} = 0. Shuning uchun (2.1.1) tenglamaning umumiy yechimi ψ(x, λ) = c 1 c(x, λ) + c 2 s(x, λ), c j = const j = 1, 2 (2.1.6) ko‘rinishda bo‘ladi. O‘z navbatida c(x + π, λ) va s(x + π, λ) funksiyalar ham (2.1.1) tenglamaning yechimlaridan iborat bo‘lgani uchun quyidagi c(x + π, λ) = c(π, λ)c(x, λ) + c 0 (π, λ)s(x, λ), s(x + π, λ) = s(π, λ)c(x, λ) + s 0 (π, λ)s(x, λ) (2.1.7) munosabatlar o‘rinli bo‘ladi. (2.1.6) tenglikni (2.1.3) shartga qo‘yib va (2.1.7) munosabatdan foydalanib c 1 va c 2 o‘zgarmaslarga nisbatan ½ [c(π, λ) − ρ]c 1 + c 2 s(π, λ) = 0, c 1 c 0 (π, λ) + c 2 [s 0 (π, λ) − ρ] = 0 (2.1.8) tenglamalar sistemasini keltirib chiqaramiz. Bu sistema noldan farqli yechimga ega bo‘lishi uchun ¯ ¯ ¯ ¯ c(π, λ) − ρ c 0 (π, λ) s(π, λ) s 0 (π, λ) − ρ ¯ ¯ ¯ ¯ = 0, ya’ni ρ 2 − ∆(λ)ρ + 1 = 0 (2.1.9) 101 bo‘lishi zarur va yetarli. Bu yerda ∆(λ) = c(π, λ) + s 0 (π, λ). Yuqoridagi kvadrat tenglama noldan farqli ildizga ega ekanligidan (2.1.1) tenglamaning (2.1.3) shartni qanoatlantiruvchi nolmas ψ(x, λ) yechimining mavjudligi kelib chiqadi. (2.1.9) kvadrat tenglama ildizlarini ushbu ρ 1,2 (λ) = 1 2 h ∆(λ) ± p ∆ 2 (λ) − 4 i (2.1.10) formula orqali aniqlaymiz. ρ 1 = ρ 1 (λ), ρ 2 = ρ 2 (λ) funksiyalarga (2.1.1) tenglamaning multiplikatorlari deyiladi va ular uchun quyidagi ρ 1 (λ)ρ 2 (λ) = 1, ρ 1 (λ) + ρ 2 (λ) = ∆(λ), ρ 1 (λ) − ρ 2 (λ) = p ∆ 2 (λ) − 4 (2.1.11) munosabatlar o‘rinli bo‘ladi. Agar berilgan λ ∈ C da ∆ 2 (λ) − 4 6= 0 bo‘lsa, u holda (2.1.9) kvadrat tenglama har xil nolmas ρ 1 = ρ 1 (λ), ρ 2 = ρ 2 (λ) ildizlarga ega bo‘lgani uchun (2.1.1) tenglamaning chiziqli erkli ψ 1 (x, λ) va ψ 2 (x, λ) yechimlari mavjud bo‘lib, ular ψ 1 (x + π, λ) = ρ 1 ψ(x, λ), ψ 2 (x + π, λ) = ρ 2 ψ(x, λ) shartlarni qanoatlantiradi. Endi c 1 va c 2 o‘zgarmaslarga nisbatan (2.1.8) tenglamalar sistemasining bir- inchisida c 1 = 1 desak, u holda c 2 = ρ(λ) − c(π, λ) s(π, λ) = s 0 (π, λ) − c(π, λ) ∓ p ∆ 2 (λ) − 4 2s(π, λ) bo‘ladi. c 1 va c 2 o‘zgarmaslarning bu qiymatlarini (2.1.6) tenglikga qo‘yib ψ 1,2 (x, λ) = c(x, λ) + m 1,2 (λ)s(x, λ) (2.1.12) ayniyatga ega bo‘lamiz. Bu yerda m 1,2 (λ) = s 0 (π, λ) − c(π, λ) ± p ∆ 2 (λ) − 4 2s(π, λ) . (2.1.13) m 1,2 (λ)− funksiya Veyl-Titchmarshning m(λ) funksiyasidan iborat bo‘ladi. Chunki, Xill tenglamasi uchun Veylning nuqtasi holi o‘rinli. ψ 1 (x, λ) va ψ 2 (x, λ) funksiyalar berilgan (2.1.1) differensial tenglamaning chiziqli erkli yechimlaridan iborat bo‘ladi. Bu yechimlardan tuzilgan Vronskiy determinanti uchun W {ψ 1 (x, λ), ψ 2 (x, λ)} = p ∆ 2 (λ) − 4 s(π, λ) = ρ 2 (λ) − 1 ρ(λ)s(π, λ) 102 formula o‘rinli. ρ 1 (λ) = ρ(λ) deb belgilasak, u holda (2.1.11) tenglikdan ρ 2 (λ) = 1 ρ(λ) va p ∆ 2 (λ) − 4 = ρ 2 (λ) − 1 ρ(λ) tenglik kelib chiqadi Qaralayotgan ∆ 2 (λ) − 4 6= 0 holda, ρ 1 6= 0, ρ 2 6= 0 bo‘lgani uchun e πµ 1 = ρ 1 , e πµ 2 = ρ 2 tengliklarni qanoatlantiruvchi µ 1 = µ 1 (λ) va µ 2 = µ 2 (λ) funksiyalar top- iladi. Bunda, µ j , j = 1, 2, funksiyalarga (2.1.1) tenglamaning xarakteristik ko‘rsatkichlari deyiladi. Quyidagi P 1 (x, λ) = e −µ 1 x ψ 1 (x, λ), P 2 (x, λ) = e −µ 2 x ψ 2 (x, λ) (2.1.14) tengliklar yordamida aniqlangan P j (x, λ), j = 1, 2 funksiyalarning x o‘zgaruvchiga nisbatan π davrli funksiyalar ekanligini ko‘rsatish mumkin. Haqiqatan ham, P 1 (x + π, λ) = e −µ 1 (x+π) ψ 1 (x + π, λ) = e −µ 1 (x+π) ρ 1 ψ 1 (x, λ) = = e −µ 1 x · e −µ 1 π · e µ 1 π · ψ 1 (x, λ) = P 1 (x, λ). P 2 (x, λ) funksiyaning davriyligi ham xuddi shunday ko‘rsatiladi. (2.1.14) tenglik- lardan ushbu ψ j (x, λ) = e µ j x P j (x, λ), j = 1, 2 (2.1.15) tasvirlar hosil bo‘ladi. Bu yerda P j (x + π, λ) = P j (x, λ), j = 1, 2. (2.1.15) tengliklar orqali ifodalangan ψ 1 (x, λ) va ψ 2 (x, λ) funksiyalarga (2.1.1) Xill tenglamasining Floke yechimlari deyiladi. Shunday qilib, ∆ 2 (λ) − 4 6= 0 holda (2.1.1) Xill tenglamasining umumiy yechimi y(x, λ) = c 1 e µ 1 x P 1 (x, λ) + c 2 e µ 2 x P 2 (x, λ) (2.1.16) ko‘rinishda ifodalanadi. Agar λ ∈ R bo‘lsa, u holda q(x) funksiyaning haqiqiyligidan c(x, λ) va s(x, λ) yechimlarning va o‘z navbatida ∆(λ) funksiyaning haqiqiyligi kelib chiqadi. Mumkin bo‘lgan quyidagi hollarni batafsilroq o‘rganamiz: 1) Agar ∆(λ) > 2 bo‘lsa, u holda ρ 1 6= ρ 2 , ρ 1 > 0, ρ 2 > 0 bo‘lib, ρ 1 ρ 2 = 1 tenglikga asosan, shunday nolmas µ soni topilib, ρ 1 = e πµ , ρ 2 = e −πµ (2.1.17) 103 munosabatlar bajariladi. Bu holda (2.1.1) tenglamaning umumiy yechimi y(x, λ) = c 1 e µ·x P 1 (x, λ) + c 2 e −µ·x P 2 (x, λ) (2.1.18) ko‘rinishda bo‘ladi. 2) Agar ∆(λ) < −2 bo‘lsa, u holda ρ 1 6= ρ 2 , ρ 1 < 0, ρ 2 < 0 bo‘lib, ρ 1 ρ 2 = 1 tenglikga asosan, shunday nolmas µ soni topilib, ρ 1 = e π(µ+i) , ρ 2 = e −π(µ+i) munosabatlar bajariladi. Bu holda (2.1.1) tenglamaning umumiy yechimi y(x, λ) = c 1 e (µ+i)·x P 1 (x, λ) + c 2 e −(µ+i)·x P 2 (x, λ) (2.1.19) ko‘rinishda bo‘ladi. 3) Agar −2 < ∆(λ) < 2 bo‘lsa, u holda ρ 1 va ρ 2 sonlar har xil bo‘lib, ular kompleks qo‘shma sonlar, ya’ni ρ 1 = ¯ ρ 2 bo‘ladi. Shuning uchun (2.1.11) tenglamaning birinchisidan |ρ 1 | = |ρ 2 | = 1 ekanligi, bundan esa (2.1.1) Xill tenglamasining umumiy yechimi y(x, λ) = c 1 e iα·x P 1 (x, λ) + c 2 e −iα·x P 2 (x, λ) (2.1.20) ko‘rinishda bo‘lishi kelib chiqadi. Bu yerda ρ 1 = e iαπ , ρ 2 = e −iαπ , α = α(λ) - haqiqiy son. 4) Agar ∆ 2 (λ) − 4 = 0, ya’ni ∆(λ) = ±2 bo‘lsa, u holda ρ 1 = ρ 2 = ρ = ½ 1, agar ∆(λ) = 2, −1, agar ∆(λ) = −2 (2.1.21) bo‘lib, (2.1.1) Xill tenglamasi ushbu ψ 1 (x + π, λ) = ρψ 1 (x, λ) (2.1.22) shartni qanoatlantiruvchi kamida bitta nolmas ψ 1 (x, λ) yechimga ega bo‘ladi. Demak, (2.1.1) tenglama ∆(λ) = 2 bo‘lgan holda davriy (ψ 1 (x + π, λ) = ψ 1 (x, λ)), ∆(λ) = −2 holda esa yarimdavriy (ψ 1 (x + π, λ) = −ψ 1 (x, λ)) yechimga ega bo‘ladi. Agar ϕ(x, λ) orqali (2.1.1) tenglamaning ψ 1 (x, λ) yechimi bilan chiziqli erkli bo‘lgan biror yechimini belgilasak, u holda ϕ(x + π, λ) ham Xill tenglamasining yechimi bo‘ladi. Shuning uchun ϕ(x + π, λ) = aψ 1 (x.λ) + bϕ(x, λ) (2.1.23) tenglik o‘rinli. Bu yerda a va b o‘zgarmas sonlardir. (2.1.22) va (2.1.23) tenglik- lardan foydalanib, ushbu W {ψ 1 (x + π, λ), ϕ(x + π, λ)} = ρbW {ψ 1 (x, λ), ϕ(x, λ)} 104 tenglikni hosil qilamiz. (2.1.1) tenglama yechimlaridan tuzilgan Vronskiy deter- minanti x o‘zgaruvchiga bog‘liq bo‘lmaganligi sababli, oxirgi tenglikdan ρb = 1 ekanligini topamiz. Bu tenglikning ikkala tarafini ρ ga ko‘paytirib, ρ 2 b = ρ munos- abatni hosil qilamiz va ρ 2 = 1 ekanligini etiborga olib, b = ρ ekanligini topamiz. Natijada (2.1.23) tenglik ϕ(x + π, λ) = aψ 1 (x.λ) + ρϕ(x, λ) (2.1.24) ko‘rinishni oladi. Endi a = 0 va a 6= 0 bo‘lgan hollarni alohida tahlil qilamiz. Agar a = 0 bo‘lsa, (2.1.24) tenglikdan ϕ(x + π, λ) = ρϕ(x, λ) (2.1.25) ekanligini topamiz. (2.1.21), (2.1.22) va (2.1.25) tengliklardan, qaralayotgan holda (2.1.1) tenglamaning barcha yechimlari ∆(λ) = 2 bo‘lganda π davrli y(x + π) = y(x), ∆(λ) = −2 bo‘lganda esa π antidavrli y(x + π) = −y(x) funksiyalardan iborat bo‘lishi kelib chiqadi. a = 0 tenglik o‘rinli bo‘lishi uchun c 0 (π, λ) = s(π, λ) = 0 (2.1.26) bo‘lishi zarur va yetarli ekanini ko‘rsatamiz. 1) Agar a = 0 bo‘lsa, (2.1.1) tenglamaning barcha yechimlari π davrli, yoki π antidavrli funksiyalardan iborat bo‘lishi yuqorida qayd qilingan edi. Xususan, c(x, λ) va s(x, λ) yechimlar ham shu xususiyatga ega bo‘ladi, ya’ni c(x + π, λ) = c(x, λ), c 0 (x + π, λ) = c 0 (x, λ), s(x + π, λ) = s(x, λ), s 0 (x + π, λ) = s 0 (x, λ). Bu tengliklarda x = 0 deb, (2.1.4) boshlang‘ich shartlardan foydalansak, (2.1.26) shartlar kelib chiqadi. 2) Agar (2.1.26) shart bajarilsa, u holda 2ρ = c(π, λ) + s 0 (π, λ) bo‘ladi. (2.1.21) va (2.1.5) tengliklardan foydalanib, [c(π, λ) + s 0 (π, λ)] 2 = 4 · [c(π, λ)s 0 (π, λ) − c 0 (π, λ)s(π, λ)] = 4c(π, λ)s 0 (π, λ), ya’ni [c(π, λ) − s 0 (π, λ)] 2 = 0 tenglikni topamiz. Bundan c(π, λ) = s 0 (π, λ) = ρ bo‘lishi kelib chiqadi. Bu yerda boshlang‘ich shartlarni e’tiborga olsak, c(π, λ) = ρc(0, λ), c 0 (π, λ) = ρc 0 (0, λ), s(π, λ) = ρs(0, λ), s 0 (π, λ) = ρs 0 (0, λ) 105 tengliklar hosil bo‘ladi. Shuning uchun (2.1.1) tenglamaning barcha yechimlari y(x + π, λ) = ρ y(x, λ) shartni qanoatlantiradi. Xususan, ϕ(x, λ) yechim ham shu xossaga ega bo‘ladi va (2.1.24) tenglikdan a = 0 kelib chiqadi. Faraz qilaylik, a 6= 0, ya’ni c 0 (π, λ) va s(π, λ) larning kamida bittasi noldan farqli bo‘lsin. U holda (2.1.21) tenglikga asosan ρ 1 = ρ 2 = e πµ bo‘ladi. Bu yerda µ = ½ 0, agar ∆(λ) = 2, i = √ −1, agar ∆(λ) = −2. Endi, ushbu P 1 (x, λ) = e −µ x ψ 1 (x, λ), P 2 (x, λ) = e −µ x ϕ(x, λ) − a πρ xP 1 (x, λ) (2.1.27) funksiyalarning x o‘zgaruvchiga nisbatan π davrli funksiyalar bo‘lishini ko‘rsatamiz: P 1 (x + π, λ) = e −µ(x+π) ψ 1 (x + π, λ) = e −µ(x+π) ρψ 1 (x, λ) = = e −µ(x+π) e µπ ψ 1 (x, λ) = P 1 (x, λ). P 2 (x + π, λ) = e −µ(x+π) ϕ(x + π, λ) − a πρ (x + π)P 1 (x + Download 1.14 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling