Xorazm dostonlarining tadqiqotchisi

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 1 | ISSUE 8 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
810 
w
www.oriens.uz
September 
2021
 
va’dasiga vafo qilmasdan yorga xiyonat qilish aks etmagan. Shu sababdan ushbu 
doston qahramoni tinglovchida ham, kitobxonda ham biroz salbiy taassurot qoldirishi, 
tabiiy. Biroq shunga qaramasdan dostonda konfliktning bu tarzda namoyon bo‘lishini 
izohlab muallif “Xalq oshiq Hamro obrazini yaratish orqali tinglovchilarni unga 
o‘xshamaslikka chaqiradi”
6
, deya o‘z sharhini bayon etgan. Hamda yana ushbu obraz 
haqidagi izohlarni davom ettirgan holda ayrim olimlar fikri ham keltiriladi
7
.
Xorazm dostonlarida ham kulminatsion nuqta voqealar rivojidan keyingi 
qismlarda keladi. Kulminatsion nuqtaning so‘nggi qismlarda kelishi xalq dostonlari 
uchun tabiiy holat hisoblanadi. “Alpomish” dostonining kulminatsion nuqtasi 
Alpomishning Qalmoqdan qaytib Ultontoz bilan to‘qnashuvi bo‘lsa, “Rustamxon” 
dostonida Rustamning ovdan qaytib otasi bilan uchrashgan vaqti, “Kuntug‘mish” 
dostonida esa Kuntug‘mishning o‘z o‘g‘illarini dorga osishga buyurgan payt 
dostonning kulminatsion nuqtasi hisoblanadi. E’tibor berib qaralsa, voqealar 
rivojining cho‘qqiga chiqish nuqtasi dostonning so‘nggi qismlaridagi o‘rinlariga 
to‘g‘ri keladi. Xuddi shu holat Xorazm dostonlarida ham o‘z ifodasini topgan. 
“Shohsanam qator sarguzashtlarga uchragandan so‘ng doston oxirida u majburan 
podshohga turmushga chiqayotgan paytdagina G‘arib yetib keladi. Shoh bilan 
yuzma-yuz to‘qnashadi. Bu o‘rin “Oshiq G‘arib va Shohsanam” dostonining 
kulminatsion nuqtasi bo‘lib hisoblanadi”
8
. Doston boshlanishida, voqealar rivoji 
davomida ushbu nuqta yo‘qdek bo‘lishi mumkin. Ammo yakuniy qismga 
yaqinlashgach, tinglovchi dostonning kulminatsion nuqta va yechim bilan 
yakunlanishiga amin bo‘ladi.
Dissertatsiya davomida Xorazm dostonlarida ayollar o‘rni haqida ham asosli 
fikrlar keltirib o‘tiladi. Ma’lumki, dostonchiligimizda ayollar go‘zal, oqila, mehribon, 
kamtar, vafoli, sadoqatli, shu bilan birga jasorat bobida yigitlardan qolishmaydigan 
mard, bir so‘zli, va’daga vafo qilish xislatlarini o‘zida jamlagan holda aks ettiriladi. 
Barchinoyning alpligi, Alpomishga sadoqati, Xolbekaning Kuntug‘mishga vafosi, 
Huroyimning matonati-yu, sabr-toqati, kechirimliligi shular jumlasidandir. Ayni shu 
holatlar Xorazm dostonchiligida ham o‘ziga xos o‘rin egallaydi. Ishqiy-romanik 
dostonlarda, xususan, “Sayyod va Hamro” dostonidagi Sayyodxon obrazi betakror 
tarzda tasvirlanadi. “Tinglovchi Sayyodxonning xatti-harakati orqali uni Hamrodan 
har tomonlama afzal ekanligini tushunib oladi. Sayyodning bir so‘zliligi, dushman 
duch kelganda uning mardligi Hamrodagi ikkilanishga yolg‘onchilikka qarama-qarshi 
6
Ўша диссертация. Б – 23 
7
1. М. Қобулниёзов. Сўзбоши (Сайёд ва Ҳамро достони), Тошкент, 1964, Б – 13. 2. Ҳ. Т. Зарифов. Улкан халқ 
санъаткори, Эргаш шоир ва унинг достончиликдаги ўрни китобида. Тошкент, 1971 йил, Б – 8. 
8
Мадаев О. “Хоразм достонлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари”. Тошкент – 1973. Б – 29 

---