Xx аср ўзбек адабиётида рубоий ва қитъа

3 БСЭ, Изд 2, т. 44, сгр 373—374.
10
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

<;ки «амалдаги тафаккур» деб атади. Демак, ҳайвонларда том 
маънодаги «тафаккур» йўқ, уларда жуда муракаб шартли 
рофлекс бор, холос. Инсон тафаккури эса ишлаб чиқаришда 
меҳнат фаолияти асосида келиб чиқади ва ривожланади. Ки- 
шилар табиатни ўзгартириб, уни ўз эҳтиёжларига мослаш- 
тирадилар, ижтимоий меҳнат процессида бир-бирлари билан 
(|)икр алмашадилар, тафаккурга чамбарчас боғланган тил 
шу асосда келиб чиқади. Демак, инсон тафаккури, онги со- 
циал моҳиятига кўра ҳайвон тафаккуридан тубдан фарқ қи- 
лади.
Шартли рефлексларнинг пайдо бўлншида бош мия катта 
ярим шарларининг пўстлоғи алоҳида роль ўйиайди. Киши 
ва олий ҳайвонларнинг сезги органидан бош мия ярим шарла- 
рига марказга интилувчи нерв толалари келиб тўпланиб, бош 
мия пўстлоғини ташкил этади. Ташқаридан бўлган қўзғатув- 
чн таъсир шу пўстлоқда анализ ва сннтез қилингандан кейин- 
гина, қўзғатувчига жавоб қайта берилади. Шу нарса харак- 
терлики, бош мия пўстлоги турлн майдончаларга бўлиниб, 
ҳар қайсисида биронта сезги оргапининг пўстлоқдаги вакили 
бўлади. Пўстлоқ майдончаларн миллионларча нерв толалари 
га ҳужайралари ёрдамида ўзаро мунтазам алоқада бўлиб, 
Сцр майдончада юзага келган қўзголиш, албатта, қўшни бош- 
ка майдончага узатилади.
Шартлп рефлексларнинг юзага келпшидаги миянниг хиз- 
мати ҳам шу мия пўстлоғи фаолиятидан иборатдир. Шартли 
рефлекснинг пўстлоқдаги мехаинзмига эътиборингизни жалб 
этамиз: ит овқатлапаётганда пўстлоқдаги овқатланишга боғ- 
лнқ бўлган муайян майдонча қўзгалиши табинй. Айни вақтда 
лабораторияда қўнғмроқ жиринглаб тургани сабабли пўст- 
лоқдаги эшитиш билан боглиқ бўлган майдонча ҳам қўзға- 
лади. Натижада пўстлоқдаги иккита қўзғалган майдонча (ов- 
қатланиш ва эшитиш майдончалари) орасида боғлапиш ҳо- 
снл бўладн. Кейии овқат берплмай қўнгироқ чалинганда, 
пўстлоқдаги эшитиш маркази бплан бирга овқатланиш мар- 
казн ҳам қўзгалиб, сўлак безларинн ишга солади, демак, 
пўстлоқда ҳосил бўлган шартли богланиш шартли рефлексни 
юзага келтиради.
Ипсон сезгиспнинг моҳиятини очишда шартлп рефлекслар 
ҳақидаги таълимот катта аҳамиятга эга. Ташқи дуиё, ташқи 
қўзғатувчилар шартли рефлекснинг вужудга келишида ҳал 
қилувчи роль ўйнайди. Шартли рефлекслар организмнинг му- 
ҳит билан алоқаси сифатида ипсоппинг нерв снстемаси, мия- 
си ёрдамида пайдо бўлади. Бу, киши онги, сезгилари объек- 
тив дунёнинг инънкоси, образи, деган сўздир. Образ эса ўз 
моҳият этлибори билан иккиламчидир.
11
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Академик И. П. Павлов олий нерв фаолияти учта прии- 
пипга асосланади, деган эди. Шулардап биринчиси детерми- 
низм принципидир. Бу принципга биноан нерв фаолияти таш- 
қн дунёнинг таъсири асоснда объектив қонуният йўли билан' 
амалга ошади. Мияда қўзғолиш ҳосил бўлишнда ташқн 
қўзғатувчи ҳал қилувчи роль ўннайди. Демак, марказий нерв 
системасининг ҳаракати заминида моддий дунёнинг қонуният 
ва сабаблари ётади. Бу, албатта, шубҳасиз материалистик 
принципдир.
Иккинчиси анализ ва синтез принципидир. И. П. Павлов 
сезги органи (рецептор, афферент ёки марказга интилувчи 
нервлар ҳамда уларнинг мия пўстлогидаги марказлар)ни 
анализатор, деб атайди. Ҳақиқатан ҳам организм ташқи 
таъсирни элементларга, таркибшй қисмларга бўлиб анализ 
қилади. Организм муҳим бўлган биологик таъсирларни ана- 
лиз ёрдамида муҳим эмасларидан ажратиб олади, чунки бу 
муҳитга осонроқ мослашишга ёрдам беради. Анализдан ке- 
йин синтез бошланади, яъни элементлар, айрим томонлар 
умумлаштирилади, мураккаб богланишлар ҳосил қилинади. 
«Нерв системаси,— деган эди И. П. Павлов,— ҳамма вақт 
катта ёки кичик анализатор асбобларнинг комплексидан, ана- 
лизаторлардан иборатдир. Оптик бўли.м организм учун нур 
тўлқинларини, акустик бўлим ҳаво тўлқинларини ажратиб 
беради ва ҳоказо. Уз навбатида бу бўлимларнинг ҳар бири 
ўзи қабул қилаётган ташқи дунёни узундан-узоқ қатор айрим 
элементларга бўладилар»4.
Анализ ва синтез процессларининг амалга ошиш меха- 
пизми нимадан иборат? И. П. Павлов таълимотига биноан 
тубан организмларнинг ўзлари анализаторлардир. Алоҳида 
сезги органлари бўлмаган бу организмлар ташқи таъсирга 
бевосита жавоб беради. Олий организмлар эса махсус ана- 
лизаторларни ишга солади. Анализ ва синтез рецептордан 
бошланади. Периферияда, яънн анализаторнинг қўзгатғич би- 
лан бевосита учрашган жойида қисман ажратилган ва умум- 
лаштирилган сигналлар афферент нервлари орқ/ли бош мия 
нўстлогнга келгач, бу ерда чуқур, мураккаб анализ ва синтез 
процесслари кечиб, натижада сезги пайдо бўлади. Шартли 
рефлекслар, бинобарин, сезги бош мия пўстлоғи, яъни мия- 
нинг энг олий бўлими воситасида ҳосил бўлади. Шартсиз,. 
яъни туғма рефлекслар эса пўстлоқдан пастдаги мия бўлим- 
лари ёрдамида ҳам пайдо бўлаверади. Мия пўстлоғи юксак 
ривожланган ҳайвонларда шартли рефлекслар пўстлоқ фао- 
лияти билан заруран боғлиқ бўлади. Буни тажрибада исбот-