Yaponiyani va xitoyning eng yangi iktisodiy tarixi (XX acp). Angliyaning eng yangi iqtisodiy tarixi (XX asr) Tayanch atamalar va iboralar

14.2. Fashistik Germaniya 
iqtisodiyoti 
Germaniyada fashizm, boshqa mamlakatlardagi kabi, may-
daburjua siyosiy harakati sifatida vujudga keldi. Bu uncha boy 
bo‘lmagan, o‘qimishli bo‘lmagan, iqtisodiy rivojlanish natijasida 
jamiyatda o‘z o‘rnini yo‘qotib borayotgan va albatta bundan no-
rozi odamlar edi. Fashistik partiyaning shturm otryadlari mayda 
burjuaziya vakillaridan iborat edi. Gitler tomonidan e’lon qilin-
gan shiorlar maydaburjuacha edi. U kapitalistik monopoliyalarni 
yo‘q qilishni, xonavayron bo‘layotgan hunarmandlar va mayda 
savdogarlarni himoya qilishni, ular uchun arzon kreditlar berishni 
va’da berdi. Shovinistik targ‘ibot ham mayda burjuaziyaga qara-
tilgan edi, chunki ular birinchi jahon urushi natijasida inflyasiya va 
reparatsiyalar natijasida eng katta talofat ko‘rgan qatlam edi. Ger-
maniya aholisining ushbu qatlamini ommaviy xonavayron bo‘lishi 
ularni faollashtirdi va Gitler partiyasini kuchaytirdi. Gitler ortidan 
ishchilarning bir qismi ham ergashdi – uning partiyasi milliy-sot-
sial ishchi partiyasi deb nomlanar ediku. Albatta, birinchi navbat-
da bular ishsiz qolganlar edi. 
Lekin, Gitler hukumat tepasiga kelgandan so‘ng mayda bur-
juaziyaga emas, balki monopolistik burjuaziyaga to‘g‘ri keladi-
gan siyosatni olib bordi. 1934 yilda Gitler “uzun pichoqlar tuni”ni 
o‘tkazdi: uning tarafdorlari Rem (avval Gitlerning safdoshi) bosh-
chiligidagi shturm otryadlarini qirib tashladi. Milliy-sotsialistlar 
o‘z harbiy otryadlarini qirib tashlashdi. Bu voqeaning kelib chiqi-
shi quyidagicha edi: mayda burjuaziya vakillari shturm otryad-
lariga birlashib va Gitlerning shiorlariga ishonib monopoliyalarga 
qarshi kurashishni boshlashdi. Rem ushbu harakatni boshqarib 
shturm otryadlarini armiyaga qo‘shilib ketishi va keyinchalik u 
bosh qo‘mondon bo‘lishini rejalashtirgan edi.
1 
Ammo Gitler hu-
kumat tepasiga kelishda bergan yordami uchun monopoliyalarga 
daxlsizlik va generalitetga armiya yunkerlar qo‘lida qolishini va’da 
bergan edi. Ushbu va’dalarni bajarish nuqtai-nazaridan “uzun 
pichoqlar tuni” o‘tkazilgan edi. 
Shu sababdan fashizm hukumat tepasiga kelgandan so‘ng 
o‘z ijtimoiy mohiyatini o‘zgartirdi. U davlat monopolistik kapital- 
1 
Конотопов М. В., Сметанин С. И. Экономическая история: Учебник. - 9-е изд., 
доп. и перераб. - М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К°», 2007. -
С.272. 
166

---

14- . GERMANIYANING ENG YANGI IQTISODIY TARIXI (XX ASR) 
izmining, iqtisodiyotni davlat tomonidan boshqarishning maxsus 
shakliga aylandi. 
Mamlakatning barcha xo‘jaliklari davlat boshqaruvi organlari-
ga bo‘ysundirilib, unda asosiy rolni monopolistik burjuaziyaning 
yetakchilari o‘ynar edi. Eng yuqorida xo‘jalikning bosh kengashi 
qo‘yilgan edi, unda “zambarak qiroli” Krupp va “elektrotexnika 
qiroli” Simens yetakchilik qilardilar. Bosh kengashga iqtisodiyot-
ning asosiy tarmoqlarini (sanoat, savdo, kredit) mujassamlashtir-
gan “xo‘jalik guruhlari” bo‘ysunardi, ularga esa o‘z navbatida “tar-
moq guruhlari” (kimyo, aviatsiya va boshqa sanoat turmoqlari) 
bo‘ysunardi. 
Iqtisodiyotning davlat sektori keskin kengayib ketdi. Mam-
lakatda Geringning davlat konserni eng yirik korporatsiyaga ay-
landi. Avvaliga u yaxudiylarning va boshqa repressiya qilingan-
larning musodara qilingan mol-mulk evaziga rivojlangan bo‘lsa, 
keyinchalik uning tarkibiga Germaniya okkupatsiya qilgan hudud-
lardagi korxonalar qo‘shila boshlandi. Avval boshdanoq fashis-
tik hukumat bozor munosabatlariga zid ravishda narxlarni tarti-
bga solishni boshladi. Xalq iste’moli tovarlariga narxlarning past 
darajasi belgilandi. Natijada bu tovarlar magazinlarda yo‘q bo‘lib 
qoldi va ularni endi qora bozorda juda yuqori narxlarda sotib ol-
ish mumkin edi. Shu sababdan oziq-ovqat kartochkalarini joriy 
etishga majbur bo‘lishdi. 
Qishloq xo‘jaligi ham davlat nazoratiga o‘tdi. Qishloq xo‘jalik 
mahsulotlari hisobga olinardi va davlatga belgilangan narxlarda 
topshirilishi kerak edi. Grossbauer va yunkerlar xo‘jaliklari, ya’ni 
yirik kapitalistik xo‘jaliklari “merosga qoladigan saroylar” deb 
e’lon qilindi: o‘rta asr urf-odatlariga binoan mol-mulk faqatgina 
katta o‘g‘ilga meros bo‘lib qolardi. Boshqa o‘g‘illar esa davlatga 
xizmat qilib o‘zlariga “yashash hududi”ni egallashlari kerak edi. 
Shunday qilib, Germaniya iqtisodiyoti markazlashtirilgan tizim-
ga to‘liq o‘tkazilgan bo‘lib, uni monopolistik burjuaziya yetakchi-
lari boshqarardilar. Iqtisodiyot ustidan nazorat o‘rnatilgandan 
so‘ng gitler hukumati urushga iqtisodiy tayyorgarlikni boshlab 
yubordi. 1936 yilda 2-chi to‘rt yillik reja qabul qilinib, uning asosiy 
vazifasi Germaniyani importdan iqtisodiy mustaqilligiga erishish 
va harbiy sanoat asosini tashkil etuvchi tarmoqlarni jadal rivojlan-
tirish hisoblanardi. “Erzats” – sintetik materiallar va sintetik ben-
zin, sintetik kauchuk ishlab chiqarishga alohida e’tibor qaratilar 
167

---

edi. Germaniyada urush uchun zarur barcha mahsulotlarni ishlab 
chiqarish maqsadi qo‘yilgan edi, lekin mamlakatda kauchuk plan-
tatsiyalari ham, neft konlari ham yo‘q edi, shu sababdan natu-
ral resurslarni sintetik bilan almashtirishga majbur bo‘lindi. 1940 
yilda 3-chi to‘rtyillik reja qabul qilindi, uning asosiy maqsadi har-
biy ishlab chiqarish va harbiy-sanoat salohiyatini rivojlantirish edi. 
Fashistik Germaniyada rejalashtirish indikativ emas edi – boshqar-
uvning ma’muriy metodlari ustuvorlik qilardi. Ekstremal holat-
larda, urushga tayyorgarlik va urush holatlarida ushbu metodlar 
samarali ekanligini ko‘rsatdi. 
Birinchidan, harbiy ishlab chiqarish harbiy bo’lmagan tarmo-
qlar hisobiga rivojlandi. Urush olib borishda muhim deb hisoblan-
magan korxonalar yopildi. Natijada mamlakat sanoat mahsulotin-
ing 80%i harbiy mahsulotlari tashkil qildi, yetishmayotgan mahsu-
lotlar esa okkupatsiya qilingan mamlakatlardan olib kelinardi. 
Ikkinchidan, okkupatsiya qilingan mamlakatlardan harbiy ish-
lab chiqarish uchun resurslar olib kelinardi. Ulardan iste’mol qili-
nayotgan metallning yarmi, toshko‘mirning choragi va neft mah-
sulotlarining asosiy qismi olib kelinardi. Germaniya okkupatsiya 
qilingan mamlakatlarning mehnat resurslaridan ham foydalanar-
di: urush oxiriga kelib uning hududida 10 mln.ga yaqin xorijiy 
ishchilar mehnat qilishardi va ularning mehnati, tabiiyki, juda past 
baholanardi. 
Uchinchidan, sanoatni rivojlanishiga uning maxsus fashis-
tik manbalari yordam berardi; jumladan, demokratik tashkilotlar 
mulklarini egallab olish (Ishchi bankining o‘zida 5 mlrd. marka 
egallab olindi), ariec
1 
bo‘lmaganlar mulkini musodara qilish, ok-
kupatsiya qilingan mamlakatlarni talon-taroj qilish. Germaniya 
armiyasi tarkibida maxsus iqtisodiy qismlar mavjud bo‘lib, ular 
turli-tuman boyliklarni (don zaxiralaridan to san’at asarlarigacha) 
to‘plash va Germaniyaga jo‘natish bilan shug‘ullanishar edi. 
To‘rtinchidan, sanoatni rivojlanishiga ish haqiga qilinadigan 
xarajatlarni keskin qisqarishi turtki bo‘ldi. Gitler ishsizlarni ish 
bilan ta’minlash va’dasi ustidan chiqdi, lekin ish haqi juda past 
darajada bo‘lib, ishsizlik nafaqasidan sal yuqori edi xolos. Bu hol 
boshqa ishchilarga ish haqini pasaytirib uni “tenglashtirish” im- 
1 
Ariec yoki arieclar irqi - (termin «arii» so’zidan kelib chiqqan (qadimgi hind. ā́rya-, 
avest. airya-, qadimgi fors. ariya-), qadimgi sanskrit (qadimgi hind adabiy tili)da 
«munosib, hurmatga ega, oliyjanob» ma’nosini anglatadi 
168

---

14- . GERMANIYANING ENG YANGI IQTISODIY TARIXI (XX ASR) 
konini berdi. Yoshlar uchun majburiy mehnat joriy etildi, ya’ni 
barcha yosh nemislar majburiy tekin mehnat qilishlari zarur edi. 
Konsentratsion lager maxbuslari uchun majburiy tekin mehnat 
joriy etildi. 
Shunday qilib, harbiy xo‘jalikni tashkil etishda majburiy, tashqi 
iqtisodiy metodlar ustuvorlikka ega edi. Ushbu maxsus harbiy 
iqtisodiyot okkupatsiya qilingan mamlakatlar va hududlar nazorat 
ostidan chiqa boshlashi bilan yemirila boshlandi.