Яшил тош минтақалар таркибан базальтлар, коматиитлар, ўта асосли жинслардан иборат бўлиб

!
п 2
§-
Э з
д
ю
&
Г
х о.
ш
₄₁
х

Э-О.

к
и. •£
г * с
х _ * I
§ I
3 X
_м
1- ^
* Э
п я ?
х « ч
Бошланғич материалларни миграцияга тайёрлаш ва чўкинди жараёнига қўшиш.Кэллювиал чўкиндилар
Аутиген минераллар ҳосил бўлиши, уларнинг уюшмаси (т 51Ш) ва миграциянинг бошланиши
Ер устида моддаларнинг тўпланиши.Сувости, шамол, сувли, биоген, гидротермал, вулканик ва бошқалар (биринчи босқич)
Оқим ҳавзаларига чўкинди материалларнинг ташилиши ва саралаииши.Вақтинчалик ва оралиқ
Кинетогенез-бошланғич ташилиш жараёнида
чўкинди моддаларнинг ўзгариши ва уларнинг вақтинчалик
оқим ҳавзаларида тўпланиши
Тўлиқ геокимёвий ва геоминералогик комплекс минераллар, уларнинг уюшмалари билан мужассамлашган чўкиндиларнинг ҳосил бўлиши (иккинчи босқич)
Охирги оқим ҳавзаларида седиментологик белгилари бўлган комплекс тўлиқчўкиндиларнингтўпланиши (учинчи босқич).
Чўкинди тўпланиш ҳавзасида комплекс седиментацион белгилари бор чўкиндилар

Вулкано-ген

Терри-ген

Био-ген

Хемо-ген

Диагенез

йтагенез
Метагенез

Магмато-ген
I £
Ь. о-

а я
х
I) 3

4> "
У 8


и
и св
О. 5
С
у
Э
^: с:
Й*

5 «
сй &
Э
х

»1
о
X

Регионал метаморфизм (чўкиш)
93

Чўкинди жинсларнинг хилма-хиллиги уларнинг ҳосил бўлиш шароитларининг ранг баранглигини англатади. Чўкинли тўпланиш шароити деганла Ер қобиғининг юзасини назарда тутамиз. Кўпчилик олимлар уларни алоҳида табиий категория, яъни ландшафт қисми деб тушунишади. Ландшафтнинг ҳар бир тури ўзига хос чўкинди тўплаш хусусиятига эга. Шу боис ҳар бир чўкинди тўпланиш шароити ўзига хос геологик жараёнларнинг ривожланиши билан белгиланади.

Сабаб
Оқибат

Ч ўкинди тўпланиш
ҳолати (табиий
шароитларда)
Чўкинди тўпланиш
жараёнлари: дина-
мик (механик),
биоген, кимевий
Чўкинди фациялар —
маълум шароитда ҳосил
бўлган чўкиндилар

8.2. Чўкинди тўпланиш жараёнлари
8.2.1. Динамнк жараёнлар
Динамик жараёнлар терриген чўкиндилар ва модда заррачаларининг ҳаракати, парчала-ниши ва тўпланиши учун масъулдир (8.1-расм).
Бу жараёнлар чўкинди моддаларнинг ҳар хил тезлик натижасида гравитаиион, сув, суспензия, ҳаво ва муз оқимларида ташилишини таъминлайди. Ер юзасида умумий гравитацион ҳаракат, рельефнинг юқори нуқтасидан пастликка, яъни юқори энергетик сатҳдан паст сатҳга йўналтирилган. Динамик ҳаракатлар — ландшафтнинг диалектик мазмунидир.
Механик дифференциация нуқтаи назаридан, оқим билан ташилаётган чўкинди заррачаларнинг ўлчами, чўкинди тўпланишнинг энергетик сатҳнинг муҳим кўрсаткичларидан ҳисобланади: зарра қанчалик йирик ва катта бўлса, оқимнинг энергетик сатҳи шунча юқори бўлади, маҳсулот яхши сараланган бўлса, шунчалик энергетик сатҳузоқдавр сақланган бўлади. Чўкинди моддалар оқимда ташилса оқимнинг кучи модда оғирлигидан юқори бўлади. Оқим кучининг сусайиши чўкиндиларнинг тўпланишига олиб келади. Чўкинди моддаларнинг йиғилиб бориши оқимнинг ҳар хил ҳаракат шаклида юзага келишини кўрсатади. Бу тоғ ён бағридаги жинсларнинг кўчиши, дарёлар ўзанида чўкиндиларнинг вақтинчалик ва доимий оқимларда ҳаракат қилиши, дарё қирғоқларида тўлқин келиб-кетиши билан боғлиқ жараёндир (8.2- расм).

Меха-ник

Х^адй эритм

Тубла судраш

Колп.оил эритна

гўйин-ган

тўйин маган

Ер юзасининг гипсометрик хусусиятлари, унинг бўлаксимон тузилиши ландшафтнинг бўлинишига олиб келади. Уларнинг энг йирик намояндалари қитъалар ва океанлардир.

| Хлориллар ва сульфатлар К, N3. Са, Ме

^ад'

Карбонатлар Са. Мз

Темнр. марганеп. фосфор, микроклчн (У.Сг.М.Со.Си)

_г

Қитъалар асосан, баландликлар, тоғлар, ёнбағирлар ва уларни айириб турувчи дарё водийларидан иборат. Дарё водийлари баланд-ликларнинг парчаланиш маҳсулотларидан ташкил топган ер усти ва сувости текислик-ларини ташкил қилади. Уларнинг ҳар бири чўкиндиларнинг йиғилиш қонуниятларига бўй-сунади.

Гил шшерал-пари. алевролчт вз |^м

8.1-расм. Чўкннднларнннг асосий қисмларннн бнр жойдан иккинчн жойга кўчириш шакллари (Н.М. Страхов бўйнча). 1 — гиллар минераллари; 2 — гиллар ва чақиқжинслар минераллари;3 - бошқа моддалар

Ландшафт динамик ҳаракатчан тизим бўлиб, ўзида йиғилиб қолган маҳсулотларни ҳар хил гранулометрик синфларга ажратади ва ўз атрофида сақлаб қолишга ҳаракат қилади. Мисол учун, тоғ дарёларининг ер устидаги „конус-вьжос" тизимида йирик чақиқ, майда, донадор ва гил (лойқа) зоналар пайдо бўлади. Океанларнинг қитъа этакларидаги лойқа оқим-лари ҳам худди шундай тузилишга эга.
94

Эрозия

0,1

X

Ётқизиқлар

I

Жипслашган гил ва алеврит
1 1 1 ■

1000

0,001 0,01

0,1 1 10 Ю0


Доналар катгалиги, мм
Чўкиидн тўпланиш!/ Йуналиш йўк

10

0,001 0,0! 0,1 !
Доналар катгалиги, мм


8.2-расм. Эрозня ва чўкиндиларни узатиш пантнда оқим тезлнги ва бўлаклариннг катта-кичиклиги алоқаси. Юқори расм Юльстрём томонидан тузилган. Пастки расм
майда донадор моддаларнинг эрозия пайтидаги кўчишини кўрсатади.
Аллювиал ётқизиқлар ўзанли қумтошлар, поймада ҳосил бўлган алевритлар ва гиллардан ташкил топган. Хилма-хил ландшафтларнинг етқизиклари рельефнинг ҳар хил геоморфологик сатҳида кенг гранулометрик синфли чўкиндилардан, биоген ва хемоген тоғ жинсларидан иборатдир.
Тўпланаётган чўкиндиларни ландшафт сақлаб қолишга ҳаракат қилади. Ўз навбатида, бу жараён дифференииялашган ландшафтнинг янги авлоди-ни яратади.
Ҳар бир йирик ландшафт зонал дифферен-циация жараёни туфайли ягона транзитли оқимни белгилайди. Масалан, тоғ ўзани, конус-вьшос-лардаги ўзан, текислик дарёларининг ўзани, дельталардаги ёриб ўтиш каналлари. Улар чўққи-лардаги нураган жойлардан то охирги сув қуйилиш ҳавзалариғача бўлган чўкинди жинсларнинг ҳара-катига ёрдам беради.
Динамик жараёнлар чўкинди тўпланиш йўли-нинг асосини ташкил қилади, хилма-хил чақиқ жинслар ва уларнинг уюмлари—олистостром, валун, шағал ва майда қумдан то қумтошгача, алеврит ва тупроқдан то ўта майда парчаланган гилгача жавобгардир. Динамик жараёнлар чақиқ оҳактошлар ва доломитлар ҳосил бўлишини ҳам таъминлайди.

8.2.2. Бноген жараёнлар
Тирик организмлар атроф-муҳитдан кимевий элементларни ўзлаштириши ва улардан карбонатли ва кремнийли скелетлар ҳосил қилиши, организмнинг ҳаётига зарур бўлган металлар ва кимёвий элементларга тўйинган тирик органик моддалар яратилиши биоген жараёнлар сирасига киради. Шуни таъкидлаш лозимки, кимёвий элементларнинг миқдори сувда унча кўп бўлмайди, бу эса уларни сувдан оддий кимёвий йўл билан ажралишига олиб кела олмайди. Мана шу хусусият биоген чўкинди тўпланиш жараёнларининг ўзига хослигини белгилаб беради ва терриген, хемоген ётқизиқларнинг тўпланиш жараёнидан тубдан фарқ қилади.
Чўкиндиларнинг ҳосил бўлишида биоген жараёнларнинг иштирок этишини иккита асосий хусусиятини кўрсатиш зарур. Биринчидан, бу биоген чўкиндиларнинг бевосита шаклланиши. Иккинчидан, ҳайвонот ва ўсимликлар фаолияти туфайли атроф-муҳит, унинг кимёвий хусусиятлари ўзгаради ва седиментацион жараённинг ҳосил бўлишида ўз аксини топади.
Ландшафтларнинг биологик ҳосилдорлиги иқлим, сувнинг шўрлиги ва атмосферанинг таркиби каби омиллар билан боғлиқ. Ҳавзаларга моддаларни олиб келиш ҳажми муҳим аҳамиятга эга. Бундай ландшафтларда ҳаёт ривожланишига қарамасдан, катта ҳажмдаги терриген чўкиндиларнинг чиқиб кетиши, биосинтез ҳосилалари билан чақиқ маҳсулотлар аралашувини кўрамиз. Шунинг учун тоза оҳактошлар, силицитлар ва каустобиолитлар соф оқим билан чегараланган ҳудудларда ҳосил бўлади.
Биосинтез маҳсулотлари карбонат, силицит қатлампар сифатида сақланади.
Биоген карбонатли чўкиндилар склет қолдикларининг чўкиши ва шу йўл билан йиғилиши натижасида ҳосил бўлади. Уларнинг барча турларини иккита катта гуруҳга ажратиш мумкин: бентоген, яъни шельф шароитининг 200 м чуқурлигигача ҳосил бўладиган ва планктоноген, катта чуқурликларда ҳосил бўладиган скелетлар (булар бутунлай эриб кетади).
Оҳактош тўпланиш жараёнларини ўрганиш шуни кўрсатадики, бентоснинг умумий қисмидан 83% и шельфга тўғри келадн. Қитьалар ёнбағрида бентос миқдори 17% га тенг. Бентоснинг асосий чўкинди ҳосил қилиш аҳамияти шельф билан чегараланган. Шунинг учун карбонат ётқизиқларининг асосий қисми шельфга мансубдир. Бентоген оҳактошлар
95

эркин ҳаракатланувчи умуртқасизлар ва океан тубига, ёнбағрига бир.иқтирилган бентос асосида ҳосил бўлади. Биринчиларига мисол қилиб — пелециподалар, гастроподалар, брахиоподалар ҳамда майда чиғанокли нумулитлар, фораминиферлар ва бошқаларни кўрсатиш мумкин. Оҳактошларнинг муҳим гуруҳларини мустаҳкам бентослар—кораллар, строматопоридлар, сув ўсимликлари, пелиииподалар, гастроподалар, рудистлар, архео-цеатлар ва бошқалар ташкил қилади. Улар ҳар хил шаклдаги аккумлятив жисмлар чиғаноқли банкалар, биостромалар, биогермлар ва рифли қурилмалар ҳосил қилади. Гидродинамик фаол шароитда, оқим ва тўлқинлар билан уларнинг парчаланиши туфайли карбонатли маҳсулот ҳавза бўйлаб тарқалади ва ҳар хил оҳактошлар ҳосил бўлади.
Планктоноген оҳактошлар бошқача йўл билан ҳосил бўлади. Бу жараёнда сув ўсимликлари ва ҳайвонлар ўртасидаги алоқалар муҳим аҳамиятга эга. Денгиз ва океанларнинг асосий ҳаёт қисми фотосинтез зонаси ҳисобланади. Планктоннинг ва бентоснинг озиқланиши фитопланктон бирламчи маҳсулоти билан таъминланади. Денгизнинг бошқа барча организмлари бу бирламчи моддани қайта ҳосил қилади.
Коколитли, фораминиферли, птероподали ва острокадали оҳактошлар планктоногенли ҳисобланади. Улар қаторига микритли, пелитоморф оҳакли чўкиндилар ҳам киради, уларнинг ҳосил бўлиши оддий кальцит кристалл ўлчамларигача бўлган фито- ва зоопланктон склет заррачаларининг эриши натижасида ҳосил бўлади.
Денгиз ландшафтларининг биоҳосилдорлиги ва у билан боғлиқ биоген карбонат тўпланиш миқдори кўплаб омиллар билан боғдиқ. Газли режим ва сувларнинг тўйимли моддалар билан бойлиги алоҳида аҳамиятга эга.
Оҳактошларнинг катта қисми илиқ, кислородга бой, шўрлиги 32-37% нормал денгизларда ҳосил бўлади. Чучук ва шўрланган ҳавзаларда биоҳосилдорлик кескин пасаяди. Сувлар турғун шароитда, органик моддаларнинг оксидланиши ва сульфатредукция ривожланиши туфайли улар кислородсиз бўладилар. Бундай ҳолатда карбонатларнинг биосинтези олтингугурт, водород билан бойишдан тўхтайди. Органик моддалар билан тўйинган ёнувчи сланецлар ва гиллар ҳосил бўлади.
Эриган карбонат кислота миқдори биоген карбонатларнинг сақланишига таъсир қилади. Фотосинтез зонасида сув ўсимликлари фаолияти туфайли сувдан С0₂ ўзлаштирилади ва кислород билан тўйинади. Шунинг учун риф қурувчи маржонлар еув ўсимликлари билан бирга учрайди. Сув ўтлари сувни кислород билан бойитади. Бир вақтда С0₂ ўзлаштиршшши натижасида карбонатларнинг эриши пасаяди, кальцитнинг чўкиши кимёвий йўл билан ҳосил бўлган дейиш мумкин. Оҳактошлар тўпланишининг батиметрик чегараси ҳозирги пайтда 4,5 км га тенг (8.3-расм).
Кремнийли чўкиндилар биоген йўл билан ҳосил бўлиши мумкин (карбонат ҳосил бўлиш схемаси бўйича). Уларнинг орасида диатомитлар, радиоляритлар ва спонголитлар—диатомли сув ўсимликлари радиолярийлар ва губкалар ҳосилаларидир.
Казилма ҳолатида улар ўзларининг скелетлари шаоини сақлаб қолишади. Аммо диагенез пайтида ва кейинги ўзгаришлар натижасида аморф ёки криптокристаллик тузилишга ўта-дилар (трепеллар, опокалар, фтанитлар, яшмалар).
Нобуд бўлган организмларнинг солиштирма оғирлигига қараб чўкиш йўли билан ҳосил бўладиган планктоноген силицитлар жуда кенг тарқалган. Уларнинг заррачалари ниҳоятда

Эриш леярли йўқ

• •'-'■■'■^Г-Т'

_жцгш

Эришнинг. қучайиши

Чўкишда
кучсиз
эриш

0

Ралиоляриялар 1 Фораминиферлар

■ Эришнинг камайиши

майдалиги скелетларнинг эришига ёрдам беради. Шунинг учун уларнинг катта қисми сув тубигача етиб бормайди. Кремнийли қолдиқлар чўкишининг яққол кўзга ташланадиган услубларидан бири- — бу уларнинг юмалоқланган агрегатларидир (плет-лар, капролитлар), яъни планктон билан озиқлана-диган денгиз ҳайвонларининг қолдиқларидир. Худди шундай, карбонат қурувчилар фито- ва зоопланктонлар ҳаёт фаолиятидаги ҳосилалар ҳам тўпланади. Кремний тўпланиши губкалар билан боғлиқ бўлиб, уларнинг спикулидан спонголитлар ҳосил бўлади.