Яшил тош минтақалар таркибан базальтлар, коматиитлар, ўта асосли жинслардан иборат бўлиб

**-
£						«	1^
*20 2*					*	^	г*
лиг				*	Ч	9 *"
£40 1				*.	'4-	'.
	•	' .	*	*	(;?■*
£.^00		■		* *	.
	.'
	I | II |ш| IV V

10 ^20
£30
|40
§50
_н 60 &70
80
+4+3+2 [phone] км

"Л

^

|и

•

,

Ў

•х

. • ■

'Н

£

9Л

т~

•*

/$

.

^Л

X*

V,

' .-

г

»

1 ■

II

ш

IV

V

VI

8.5-расм. Буге номейорлигн ва Ер пўстн қа-лннлиги орасидаги корреляцня (Р. М. Де-меницкая бўйича). I - бурмаланган ўлкалар, II — платформалар, III — платформа қалқон-лари, IV — фаол ва суст чеккалар, V — океан плитаси
8.6-расм. Рельефнннг ер пўстн қалннлнгн бнлан алоқасн (Р.М.Демнннцкая бўйнча). I - тоғли
ўлкалар, II - текисликлар, III - қитъа чети, IV — чуқур батиал қисм, У-У1 — океан абиссал текислиги.

99

Анд, Кордильера ва б.) кўп қисми рельефнинг ана шу, тик йўналган, кўтарилаётган шароитида ривожланяпти. Кўтарилмаларнинг кейинчалик парчаланиши ва уларнинг пасайиши рельефнинг аста чўкиш босқичига тўғри келади. Жараён текис юза билан, унга хос бўлган пенеплен пастликлар, текисликлар ҳосил бўлиши билан тамом бўлади. Шунинг учун пенеплен натижасида нураш жараёни авж олади ва бир қатор қазилмалар (бокситлар) пайдо бўлади.
Тоғ рельефининг ҳосил бўлиши қадимги геологик даврда (байкал, каледон, герцин, киммерий ва альп даврлари) бир-бирига яқинлашаётган қитьалар тўқнашуви натижасида ҳосил бўлади.
Қитьалар ландшафтининг навбатдаги қисми ер юзидаги ва сув остидаги аккумулятив текислиоар ҳисобланади. Улар унча қўп қўтарилмаганлиги билан ажралиб туради. Субокеаник чўкмалар бундан истисно. Сув остидаги аккумулятив текисликлар Дунё океани билан бевосита боғланган фаол чекка ва ички континентал денгизлардан иборат.
Умуман олганда, океан ҳавзалари анча чуқур (ўртача 3795 м) ботиқлардан ташкил топган. Унинг атрофи қитъаларнинг тик ёнбағирлари ва шельф билан ўралган. Ҳозирги пайтда, қитьанинг баланд ҳолати туфайли, шельфнинг эни 150—200 км дан ошмайди. Лекин ўтган вақтларда қитъалардаги денгизлар улар майдонининг 2—3 қисмини қоплаган.
Қитьа ёнбағри шельфнинг пастки чегарасидан бошлаб қитъа террасасигача унинг фаол чеккаси ёки қитьаолди босқичи ҳосил бўлади. Қитъаларнинг суст чеккалари улар ва океанни боғлаб турувчи ҳалқа ҳисобланади. Қитъа ёнбағри 3000 м гача давом этади.
Океан тубида батиал ва абиссал текисликлар, океан ўртасида эса тоғ тизмалари жойлашади. Океан туби ички баландликлар, плато, вулканик тизма, атоллар ва гийоталар билан мураккаблашади. Ер юзи рельефининг шакллари ҳар хил йўналишга эга бўлган тектоник ҳаракатлар (кўтарилиш-пасайиш) ва чўкинди моддаларнинг ҳавзага келиб тушиши ҳажми билан бевосита боғлиқ. Шунингдек, седиментацион ҳавзаларнинг ривожланиши, ботиқлик тубининг чўкиши, унда тўпланган чўкиндилар миқдорининг тўлалик даражаси ҳар хил шароитда ҳосил бўлиши мумкин. Ҳавзага тушаётган чўкиндилар уни тўлдирса, ҳосил бўлган тўпланиш шароити узоқ вақт давом этади. Тоғолди молассаларининг тўпланиш жараёни бунга мисол бўлади. Саёз эпиконтинентал ҳавзалар ҳам тўлиқ компенсация шароитида ҳосил бўлади. Интенсив бурмаланишга учраган қитъа чеккаларидаги шельф денгизлар терриген, карбонатли ёки тузли чўкиндиларнинг кўп километрли ётқизиқларидан иборат. Майда, саёз ҳавзалар, дарё ва ботқоқ фациялар кетма-кетлигидан иборат бўлган кўмирга бой ётқизиқлар ҳам ҳавзанинг тўлганлиги ҳақида далолат беради.
Ривожланиш даврида ётқизиқлар билан тўлмаган ҳавзалар чуқур денгизларга айланади. Ҳозирги океанлар бунга мисол бўла олади. Уларга келаётган чўкиндиларнинг миқдори океан ҳавзасини тўлдира олмайди ва шу сабабдан у чўкиб чуқурлашади. Албатта, кейинчалик ривожланиш тарихида бундай ҳавзалар ётқизиклар билан тўлиши ҳам мумкин.
8.4. Литогенез турлари
Н.М.Страхов қитъалар литологиясини ўрганиш натижасида литогенезнинг 4 тури — нивал, гумид, арид ва азонал вулканоген турларини асослаб берган. Литогенезнинг зоналли турлари иқлим билан бевосита боғлиқ (27- бобга қаранг).
Литогенезнинг нивал тури музли иқлим вазиятига тўғри келади. Бундай шароитда паст ҳарорат ҳукмрон бўлиб, кимёвий реакциялар сусаяди, сув эса қаттиқ (ях) ҳолатига ўтади, бу эса ландшафтнинг жуда паст биологик ҳосилдорлиги шароитида табиий нурашнинг ривожланишига олиб келади.
Музликларнинг бу шароитда ҳукмронлиги терриген чўкиндиларнинг механик дифферен-циацияси ўта сустлиги ва уларга биоген ва геокимёвий жараёнларнинг таъсири оз эканлиги аниқланган. Ландшафт ривожининг бундай шароитида моренали ва флювогляциал ётқизикдар ҳосил бўлади.
Нивал зона паст биологик ҳосилдорлиги билан ажралиб туради. Истисно тариқасида совуқни яхши кўрадиган фитопланктон-диатомли сув ўтларини кўрсатиш мумкин.
Литогенезнннг гумидлн тури мусбат ҳарорат, атмосфера ёғинлари камлиги ва ландшафтларнинг юқори биологик ҳосилдорлиги билан характерлидир. Қитъа шароитида органик моддаларнинг жуда катта қисми парчаланиши ва унинг ҳар хил органик кислоталарга айланиши Ер юзасидаги сувларни нордонлаштиради. Ушбу хусусиятлар туфайли нураш қобиқларида чуқур кимёвий реакциялар содир бўлиб, тоғ жинсларига қайта ишлов берилади. Бу жараёнда ҳаракатчан элементларнинг бир қисми, асосан, ишқорлар ва ишқорий-ер элементлар эллювийдан чиқиб кетади.
100
Гумид ландшафтлар муҳитининг нордонлиги уларнинг бошқа хусусиятларини оллиндан аниқлаш имкониятини яратади. Улар қаторида боксит ва оксидланган темир маъданлари билан бирга каолинли нурашни кўриш мумкин. Ер юзаси текисликларидаги терриген тўпламлар мономинераллиги (кварц-кремнийли) ва олигомикт таркиблилиги, улар орасида гидрослюда-каолинли гиллар кўплиги билан ажралиб туради. Бундай турдаги ланд-шафтларнинг муҳим кўрсаткичларидан бири органик моддалар (торф, кўмир, ёнувчи сланец-лар)нинг тўпланишидир. Гумид ландшафтлардаги сувнинг нордон хусусиятлари ва минерализациянинг паст даражада бўлиши оҳактошларни, қолаверса, магнезиал карбонатларни, сульфат ва хлоридларни кимёвий усул билан қосил бўлишига имкон бер-майди. Гумид уюмлар деярли карбонатсиз, истисно тариқасида сидерит ва сидероплезитлар бўлиши мумкин. Аммо охиргилари диагенетик келиб чиқишга эга. Гумид ландшафтлар зоналлигининг асосий хусусиятлари — уларнинг органик моддаларга бой ва унинг маҳсулотларини қайта ҳосил бўлиши ҳисобланади. Нордон вазиятнинг ҳукмрон бўлиши, осон эрувчан бирикмаларни, ишқорлар ва ишқорий-ер элементларни қитъадан ташқарига олиб чиқиб кетади ва улар денгиз ва океан сувларида ўз жойини топади. Шунинг учун кимёвий дифференциациянинг умумий қатори қийин эрийдиган элементлардан ташкил топган. Улар чўкишининг кетма-кетлиги 8.7, 8.8-расмларда келтирилган.