Yer osti suvlari

71 Robert E. Gabler, James F. Petersen, L. Michael Trapasso. Essentials of
Physical Geography. 2007. - 122-b.
175
Kun davomida Yer yuzasi harorati и bilan aloqada havoni qizdirsa, havo hajmi kengayadi va zichligi kamayadi. Qizigan havo yuqoriga ko‘tarilganda yuza yaqinidagi havo shuncha kam boiadi va natijada yuzadagi bosim kamayadi. Bunday past bosim sodir boiadigan hudud ekvator hisoblanadi. Sovuq havoli rayonda havo zichligining oshishi va hajmining kamayishi ro‘y beradi. Bu havoni siqib qo‘yadi va bosimning oshishiga olib keladi. Qutbiy oikalarda shunday yuqori bosim sodir boiadi. Shunday qilib, ekvatorial zonadagi doimiy past bosim va qutblardagi yuqori bosim termik jihatdan induksiyalangan.
Havo ekvatorda barqaror ko‘tarilib, qutblarga tomon yo‘nalishda harakatlandi. Yeming aylanishi, biroq qutbga esuvchi havo yo‘nalishini sharqqa burilishga olib keladi. Haqiqatdan, bu vaqtda и subtropik mintaqalar ustida boiadi, havo g‘arbdan sharqqa yo‘naladi. Oqimning bunday bukilishi, uning qutbga tomon harakatlanishi kabi harakatiga to‘sqinlik qiladi va shu sababli havo subtropiklarda to‘planadi, bu Yer yuzasining shu qismida bosimning oshishiga olib keladi.
Qutbiy va subtropik mintaqalar ustidagi yuqori bosim bilan ular orasida, qutbyoni oikalarda past bosimning dinamik induksiyalangan oikalari hosil boiadi. Natijada, havo maksimumdan minimumga o‘tadi va и yerda ko‘payadi. Shunday qilib, subtropik va qutbyoni bosim oikalari ikkalasi ham dinamik induksiyalanadi. Bu misol global miqyosda bosimning gorizontal tebranishlarini ko‘rsatadi.
Barik maydonga ta’sir ko‘rsatuvchi sabablar
Troposferada yuqori bosim va past bosim oblastlari vujudga kelishining va havo massalari sirkulyatsiyasining asosiy sababi Yer termik maydonining bir xil emasligidir. Atmosfera sirkulyatsiyasining termik sababi birinchi navbatda ekvator bilan qutblar orasidagi issiqlik tafovutidan kelib chiqadi.
Agar sayyoramiz aylanib turmaganda ancha oddiy havo sirkulyatsiyasi qaror topar edi. Ekvatorda isigan havo yuqoriga ko‘tariladi, ko‘tarilma oqimlar yer yuzasi ustida ekvatorial barik minimum, ya’ni ekvatorial barik depressiya deb ataladigan past bosim hosil qiladi. Troposferaning yuqori qismida izobarik yuzalar ham ko‘tarilib, havo
176
qutblarga tomon oqadi. Qutbiy kengliklarda sovuq havo pastga tusha boradi, izobarik yuzalar pasayadi, dengiz sathi ustida bosim ortadi va yer yuzasi bo‘ylab havo ekvator tomonga qaytadi.
Yer aylanib turganligi, materiklar va okeanlar o‘ziga xos taqsimlanganligi sababli atmosferaning haqiqiy sirkulyatsiyasi ancha murakkabdir. Lekin oddiy boisa ham bu sxema kengliklar o‘rtasidagi termik tafovut atmosferaning meridian yo‘nalishidagi sirkulyatsiyasida qanday rol o‘ynashini ko‘rsatadi.
Agar sayyoramiz o‘z o‘qi atrofida aylanmaganda edi, atmosfera sirkulyatsiyasi o‘rta kengliklarda Quyosh nurining tushishi va isishi ta’sirida, ya’ni haroratga bogiiq boiar edi.
Haroratdagi farqlar natijasida havo bosim o‘rtasida boiadigan farqlar -