Yordamchi so’zlar
Bog’lovchilarning fоrmal-funksiоnal talqini muam-mоlari
Download 133 Kb.
|
1405849482 56817
- Bu sahifa navigatsiya:
- Yuklamalarning mano va vazifasi
- Yuklamalarning tuzilish turlari
- Ularning shakliy va vazifaviy turlari
Bog’lovchilarning fоrmal-funksiоnal talqini muam-mоlari. Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o’zbek tili bog’lovchilarining ma’no va xususiyatlari tamomila boshqacha, ularni turkona tahlil qilish, boglovchilar bilan bogliq masalalarni togri va tola hal etish bugungi kunda tilshunosligimiz oldida turgan bosh masalalardan biri sanaladi.
Yuklamalarning mano va vazifasi. Yordamchi sozlarning funktsional belgisi boglashdir. Shu belgi asosida komakchi, boglovchi, yuklamalar soz va gaplarni bir-biriga boglash uchun xizmat qiladi. Ammo bu vazifa boglovchi va komakchilar uchun ozgarmas, barqaror sanaladi. Yuklama-larning oziga xos xususiyati shundaki, ular sozlarga yoki gaplarga soroq, takid, kuchaytiruv, ayirish-chegaralash, oxsha-tish kabi qoshimcha manolarni beradi va funktsional boglash belgisiga nisbatan beqaror, ozgaruvchan sanaladi, yani bog-lash belgisi bolishi ham, bolmasligi ham mumkin. Chunonchi, na-na yordamchisi teng boglovchilarning bir turi sifatida inkor boglovchisi sanalib kelgan. G.Abdurahmonov esa uni inkor boglovchisi deb atash bilan birga, unda yuklamalik xususiyati ham borligini korsatadi. Haqiqatan ham, bu yordamchi ham boglovchilik, ham yuklamalik vazifasini bajaradi. Boglovchi vazifasida kelganda ayrim teng huquqli bolak (komponent)larga inkor manosini berib, ularni boglaydi: Na sozlarida mano bor, na ishlarida hayo. (Oyb.) Bu yordamchi soz yuklama vazifasini bajarib, mazmunidan inkor anglashilgan gaplar tarkibida keladi va inkor manosini korsatadi: Raisningerkatoy ogli na oqiydi, na biror joyda ishlaydi. Goyo yordamchisi mazmunidan oxshatish yoki chogishtirish manolari anglashilgan sodda va qoshma gaplar tarkibida ishtirok etadi. Sodda gaplardagi funksiyasiga ko’ra ko’proq yuklamalarga yaqin turadi: Tursunoy go’yo qalbi bilan ashulaga jo’r bo’lar edi. (A.Mux.) Kampirning yuzida go’yo kulgiga o’хshagan bir narsa aks etdi. (A.Qah.) Go’yo yordamchisi qo’shma gaplarda sodda gap qismlarini biriktiruvchi grammatik vositalarning biri sifatida xizmat qiladi, yani qoshma gapdagi vazifasiga kora sodda gapdagi vazifasidan farqli olaroq, u faqat yuklamagina emas, balki boglovchi-yuklama sanaladi:ertaga nikoh boladi, goyo men uning xotini. (Oyb.) Shunday baqirdiki, goyo butun xona larzaga kelgandek boldi. (A.Qah.) Aytdimi, qiladi, Qoydi-da, chiqdi gaplarida ham mi, -da, qoshimcha-simon yuklamalarning boglovchilik xususiyatini kuzatish mumkin. Demak, yuklamalarning qoshma gap tarkibiy qismla-rini ozaro boglash vazifasi keng uchraydigan hodisa ekan va bu tilshunosligimizda malum darajada organilgan. Yuklamalarning tuzilish turlari. Kopgina leksoid yordamchi sozlarning affiksoid korinishlari mavjud, bu yuklamalarga ham tegishlidir: ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, -ila, -la shular jumlasidandir. Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil korinishga ega: 1. Qoshimchasimon yuklamalar (-mi, -chi, -a, -ya ). 2.Sof yuklamalar (xuddi, faqat, axir…). 3.Nisbiy yuklamalar (yolg’iz, ba’zan, tanhо, bir…). Ularning shakliy va vazifaviy turlari. Yuklamalar vazifaviy jihatdan quyidagi ma’no turlariga bo’linadi: 1. So’roq yuklamalari: -mi, -chi, -a, -ya, nahotki. Bu yuklamalar turli so’z turkumlariga qoshilib, soroq manosini bildiradi. Bazan soroq manosidan tashqari taajjublanish, hayratlanish manolarini ham ifodalaydi. -mi affiks yuklamasi ozidan oldingi sozga qoshib yoziladi, -chi, -a, -ya yuklamalari esa ozidan oldingi sozdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi: 1. Kiyganingiz ipakmidi, kimхobmidi, Sevganingiz bizlardan ham ortiqmidi? 2. Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya? 2. Nahotki shu gaplarga ishongan bo’lsangiz. 2. Ayirish-chegaralash yuklamalari: faqat, faqatgina, -gina (-kina,- qina). Bu yuklamalar ayrim narsa va hodisalarni boshqalardan ajratish, harakatni chegaralash uchun qollaniladi. -gina affiks yuklamasi ozidan oldingi sozga qoshib yoziladi: Toyga Sheraligina kelmadi, xolos. Oktam indamadi, faqat yuragida tolqinlangan mehr bilan onasiga tikildi. Faqat yuklamasining ornida yolgiz sozini ham qollash mumkin. Sifat soz turkumiga oid bu soz nisbiy yuklama hisoblanadi: Sobir, yolgiz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim). 3. Takid yuklamalari: -ku, -da, -u, -yu. Gapda ifodalangan biror voqeani takidlash uchun qollaniladi: Sobir-ku keldi, Mahmud kelmadi-da! 4. Kuchaytiruv yuklamalari: axir, hatto, hattoki, -oq (-yoq). Download 133 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling