Yordamchi so’zlar
Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi
Download 133 Kb.
|
1405849482 56817
- Bu sahifa navigatsiya:
- . 3. Shart boglovchilari: agar, agarda, agarchi. 4. Chogishtiruv boglovchilari: goyo, goyoki.
- Bog’lovchi-yuklamalarning mohiyati
Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi; Brigadada mehnat yaxshi uyushtirilmadi. Natijada hosil kam boldi; Azimboy kop zulm otkazdi. Oqibatda xalqning sabr kosasi toldi gaplaridagi u, natijada, oqibatda sozlari birinchi gapni ikkinchi gap bilan boglab kelmoqda. Demak, u, natijada, oqibatda sozlari ham nisbiy boglovchilar sirasiga kiritilsa to’g’ri bo’ladi. Ikkinchi gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so’zlar nafaqat so’zlarni, hattо gaplar va matn qismlarini ham bog’lashga xizmat qiladi.
Hozirgi o’zbek adabiy tilidan darslik va qo’llanmalarda bog’lovchilarning vazifa jihatidan turlari quyidagicha belgilan-gan: I. Teng bog’lovchilar. 1. Biriktiruv bog’lovchilari: va, -u (-yu), hamda. 2. Ayiruv bog’lovchilari: yo, yoki, yoxud, goho, dam… dam, bir… bir, ba’zan… ba’zan. 3. Zidlov bog’lovchilari: ammo, lekin, birоq. II.ergashtiruvchi boglovchilar. 1. Aniqlov boglovchilari: yani, -ki (-kim). 2. Sabab boglovchilari: chunki, shuning uchun, zeroki. 3. Shart boglovchilari: agar, agarda, agarchi. 4. Chogishtiruv boglovchilari: goyo, goyoki. Teng boglovchilar,ergashtiruvchi bog’lovchilarning ma’no va vazifa tomoni, imlo xususiyatlari formal tilshunoslikdan darslik va qo’llanmalarda atrоflicha bayon etilgan. Bog’lovchi-yuklamalarning mohiyati. Ammo ayrim so’zlarning bog’lovchilik tabiatidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, boglovchilarning miqdori, ularning mohiyati, turlari hanuzgacha aniq belgilanganicha yoq. Masalan, chogishtirish boglovchilariga goyo, goyoki kiritiladi. Ammo bu soz gap bolaklari yoki gaplarni boglash uchun xizmat emas, balki oxshatish, qiyoslash manoli konstruktsiyalarda shu manoni takidlash uchun xizmat qiladi, oxshatish, qiyoslash manosi esa boshqa vositalar bilan ifodalanadi: Beda orasi juda issiq, goyo quyoshning butun olovi beda ichiga yashiringanday. (Oyb.) Nay sadosining mayin tolqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, goyo hammayoq jonlangan kabi tuyuldi. (Oyb.) Ushbu misollarda oxshatish, qiyoslash -dek qoshimchasi va kabi sozi bilan ifodalanyapti, goyo esa shu manoni takidlayapti. Demak, goyo takid yuklamasi hisoblanadi. Balki yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Balki qollanishidagi bazi xususiyatlariga kora, zidlov boglovchila-ridan farq qiladi. Zidlov boglovchilari kopincha qoshma gap qismlarini boglaydi, balki yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Havo bulut boldi, lekin (ammo, biroq) yomgir yogmadi. Bu misolda zidlov boglovchisi ornida balki sozini qollab bolmaydi. Balki sozi gumon mazmunli gaplarda, zid mazmunli qismlarga ega gaplarda gumon, qarama-qarshilik manolarini takidlash uchun qollanadi: toping, balki tanishla-ringiz bordir. (Oyb.) Chunki biz Azizbek kabilardan xalqnigina emas, balki ozimizni ham qiynatdirmogdamiz. (A.Qod.) Bu gap mеnga yoqmas, balki battar jahlimni chiqarardi. O’z-o’zidan anglashiladiki, balki sof bog’lovchi bo’lolmaydi, bog’lovchi funksiyasini bajarayotgan yuklamalar sirasidan joy oladi. Qisqasi, bir turdan ikkinchi turga o’tish va bog’lovchi-yuklama, ko’makchi-boglovchi kabi oraliq hodisalar hosil qilish yordamchi sozlar tabiatiga xos xususiyat bolib, ularning ichki manba asosida boyishining bir yoli sanaladi. Ham ham biriktiruv boglovchisi takid qoshimcha mano boyogiga ega, na na esa inkor manosini ifodalaydi, -mi soroq - taajjub yuklamasi esa gap tarkibida boglash funksiyasini bajaradi. Shuning uchun bular boglovchi-yuklamalar hisoblanadi. Chunonchi, 1.Na sozlarida mano bor, na ishlarida hayo. (O.) 2.Bir tovuqqa ham suv kerak, ham don kerak. (Maq.) 3.U bir gapni aytdimi, albatta, qiladi. Download 133 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling