Yordamchi so’zlar
Sari komakchisi harakatning yonaltirilgan orni, payti manosini anglatadi: Hirot sari
Download 133 Kb.
|
1405849482 56817
- Bu sahifa navigatsiya:
- Nisbiy komakchilar haqida.
Sari komakchisi harakatning yonaltirilgan orni, payti manosini anglatadi: Hirot sari yurdik. (Oyb.) Kokrak ogrigim borgan sari battar bolyapti. (Oyb.) Sari komakchisi orin, tomon, payt manosini bildirganda sayin komakchilari bilan manodosh boladi. Gapda payt holi, orin holi, toldiruvchi vazifalarida keladi.
Malumki, sistem tahlil jarayonida har bir narsaning mohiyati shu narsaning oziga oxshash, ayni vaqtda undan farqli va unga zid boshqa narsalar bilan bolgan munosabati orqali ochiladi. Jumladan, ozbek tilining lugaviy tizimi mustaqil va yordamchi leksemalarga bolinadi. Oz navbatida mustaqil leksemalar atash/nomlash vazifasini bajaruvchi atovchi lekse-malarga va ishora manoli leksemalarga (olmoshlarga), yor-damchilar esa komakchi, boglovchi, yuklamalarga, bularning har biri, oz navbatida, yana boshqa guruhlarga pogonali ravishda bolinib ketaveradi. Tilimizning yordamchi sozlar, mustaqil sozlar va morfemalar tizimi izchil pogоnaviy (ierarxik) tuzilishga ega bo’lib, nisbiy va quyi pog’onalar o’zaro gipo-giperonimik (tur-jins) munosabatlari bilan bog’lanadi har bir yuqori bosqich quyi pog’ona uchun giperonim mavqeida, quyi bosqich yuqori bosqichga nisbatan giponim mavqeida boladi. Demak, soz yoki morfema malum bir pogonalardan otib lisoniy birlik darajasiga etadi va kishi ongida tayyor, majmui sifot sifatida yashaydi. Quyida ayrim yordamchi soz (komakchi)larning ULM (umumlisoniy mano) sini berishga harakat qilamiz: Bilan leksik sath birligimanoviy nomustaqil umumlashgan grammatik manoli shaklan morfologik ozgar-masleksoid va affiksoid korinishliyakka qollanishlisintaktik boglash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. Kabi- leksik sath birligimanoviy nomustaqilumumlashgan grammatik manolishaklan morfologik ozgarmasleksoid korinishliyakka qollanishlisintaktik boglash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. Boshqa komakchilarga ham tarif berish mumkin. Nisbiy komakchilar haqida. Mustaqil sozlarning nomustaqillik belgisiga nisbatan motadilligi sababli mustaqil sozlar ichidan nisbiy yordamchilar ajralib chiqadi. Nisbiy komakchilar bir xususiyati bilan manoviy mustaqil, ikkinchi xususiyati bilan manoviy nomustaqil leksemalarga oxshab ketadi va oraliq uchinchi guruhini hosil qiladi. Leksemalar nomustaqil leksema sifatida voqelanganda leksema sememasi oz muayyanligini kuchsizlantiradi va semema grammatik mano sifatida voqelanadi. Chunonchi, quyidagi gaplarda ifodalangan kora leksemasining manolarini qiyoslashga harakat qilamiz: 1.YAxshi-yomonni kora-kora odamning yaxshimi, yomon ekanini tez ajratib oladigan bolib qolgan. (A.Qah.) 2. Qalandarovdan shikoyat boshlashdan kora koproq bu noqulay ahvoldan chiqish uchun (A.Qah.) 1-gapda qollanilgan kora «koz bilan kor-moq, kuzatmoq» semasiga ega bolsa, 2-gapda «korish» semasi kuchsizlangan va «chogishtirish, qiyoslash» grammatik manolari-ni voqelantirgan. 1-gapda qollanilgan «kora» kormoq felining ravishdosh shakli bolsa, 2gapda fel komakchi sifatida tobela-nish munosabatini hosil qilgan. Qolgan nisbiy komakchilar ham xuddi shunday xususiyatlarga egadir. Old, oldin, or qa, ro-para, qarshi, avval, keyin, song, oxir, tomon, ost, ust, tag, tepa, yon, uch, ich, orta, ora kabi orin va payt manoli otlar, bosh, qosh, lab, ogiz, oyoq, qorin kabi tana azolari nomlari, qariyb, boylab, boshlab, kora, deya, deb, atab, oxshab kabi ravishdoshlar juda kop hollarda komakchi vazifasida keladi va komakchilar xazinasining boyishiga sabab boladi. Bunday hollarda bu sozlar nisbiy yoki yarim komakchi sanalib, ozi birikib kelgan soz bilan birgalikda bir gap bolagi, kopincha, hol bolib keladi. Komakchilardan bilan, uchun, kabi, singari, yanglig, sayin, sari, sababli, orqali, tufayli, chogli, boylab, haqida, togrisida kabilar ozlari birikib kelgan sozlarga hech qanday qoshimchasiz boglanadi; tomon, qadar, qarshi, qaraganda, doir; binoan, qaramay kabi komakchilar ozlari birikib kelgan sozdan -ga qoshimchasini qabul qilishni talab qiladi: qonunga binoan, ukasiga qaraganda, baxtga qarshi; song, keyin, boshqa, tashqari, buyon, avval, ilgari, boshlab komakchilari -dan qoshimchali sozlar bilan birikadi: bundan avval, oqishdan keyin, tanaffusdan song kabi. Komakchilarning grammatik munosabatni yaratib, kelishik qoshimchalariga oxshash vazifani bajarishi haqida yuqorida qisman aytib otilgan edi. Darhaqiqat, komak-chilar shu xususiyati bilan ham boshqa yordamchi sozlardan farq qiladi. A.N.Kononov tabiri bilan aytganda, komakchilar kop hollarda kelishiklarning dubleti sanaladi. Masalan: Ukamga oldim Ukam uchun oldim. Siyohda yozdi Siyoh bilan yozdi. Telefonda gaplashdi Telefon orqali gaplashdi. Akamni gapirdi – Akam haqida gapirdi. Download 133 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling