Z nishonova, D. Qarshiyeva

4.1 Ideal va real eksperiment
Ideal eksperiment tushunchasini D.Kempbel o‘z asarlarida 
birinchi bor qoilagan. Ideal eksperiment tajriba o‘tkazuvchi 
tomonidan faqat bo g iiq boim agan o‘zgaruvchining o‘zgartirilishini 
ko‘zda tutadi. B ogiiq b o ig an o‘zgaruvchi nazorat qilinadi. 
Tajribaning qolgan sharoitlari o‘zgarmas b o iib qoladi.
Ideal eksperiment (ilmiy tajriba) sinaluvchilarning vaqt 
davomida ularning xususiyatlari o'zgarmasligini, fizik vaqtning o‘zi 
yo‘qligini (bu qanchalik qarama-qarshi boim asin) tajriba sinovini 
cheksiz oikazish imkoniyatini ko‘zda tutadi. Buning natijasida 
hamma tajriba sinov ta’sir ko'rsatishlar hammasi bir vaqtda o‘tka- 
ziladi.
Ideal eksperiment real eksperimentga qarama-qarshi turadi. Real 
eksperimentda faqat tadqiqotchinigina qiziqtiruvchi o'zgaruvchilar- 
gina emas, balki bir qator boshqa sharoitlar ham p‘zgaradi. Ideal 
tajribaning real tajribaga mosligi ichki validligi (validity) - ideal 
eksperiment bilan real eksperimentni solishtirish hamda natijalaming 
ishonchliligi kabi miqdorlarda ifoda etiladi. Ichki validlik tajriba 
0‘tkazuvchining o‘zgarib turadigan sharoitlarda bogiiq o‘zgarish- 
larga ta’sir ko‘rsatish me’yorini ifoda etadi.
Tadqiqotchi nazorat qiladigan sharoit bilan b o g iiq boigan 
o‘zgaruvchisi qanchalik ko‘p ta’sir ko‘rsatsa, tajribaning ichki valid­
ligi shunchalik past boiadi. Demak, tajriba davomida aniqlangan 
dalillarning ko‘plari artefaktlar boiishi ehtimoli katta boiadi. Taj-
49

---

ribani bog‘liq bo igan hamda bo giiq boim agan o‘zgaruvcliining 
ta’sirini boshqa o‘zgaruvchilarni nazorat qilish hisobiga aniqlash 
uchun rejalashtirish kerak, artefaktlar teng b oigan o‘zgaruvchilar 
yo‘qotiladi, yoki ularning ta’sirini kattalashtiradi (tajriba sharoitlarini 
o‘zgaruvchanligini aralashtirish va o‘zgartirish hisobiga). Yuksak 
ichki va tashqi tadqiqotlar natijasi ta’sir ko‘rsatuvchi hamma o‘zga- 
ruvchilarni ham hisobga olib yoki yo‘qotib boim aydi. Ulardan ichki 
validlikni buzadiganlarini «qo‘shimcha» o‘zgaruvchilar deb atay- 
dilar. Bunga vaqt omili, vazifa omili, individual farq omilining sirlari 
kiradi.