Z nishonova, D. Qarshiyeva

Tabiiy eksperimentda 
tekshiriluvchining faoliyati 
tabiiy 
holatlarda o‘rganilib, eksperiment ta’sirida esa faqatgina tashqi 
sharoitlar o‘rganiladi xolos, ya’ni tashqi sharoitlar o'zining tabiiy 
tartibida emas, balki tadqiqotchi xohlaganidek o‘zgartiriladi.
Ta’limiy eksperiment ham o‘ziga xos .ravishda qiziqarli rivoj- 
lanishga egadir. U psixologik tadqiqotda genetik prinsipni joriy 
etilishiga sabab boiadi. Ta’limiy eksperimentda tadqiqotchining 
holati mohiyatan o'zgarib turadi. Holat o‘zgarishi mavjud dalil va 
qonuniyatlarga sodda psixologik ta’rif berishdan boshlab, zarur 
bo‘igan psixik jarayonlarni reja asosida rivojlantirishdan iborat. 
O‘rganilayotgan hodisa eksperimentator tomonidan yaratiladi va 
chetdan uning kelib chiqishi hamda rivojlanishi kuzatiladi. Tadqi­
qotchi yangi paydo boigan psixologik hodisani xossalarini qanday 
bo‘lish kerakligini bilishi va shunga qarab harakat qilishi kerak. 
Shunga ko‘ra tashqaridan eksperimental shart-sharoitlar aniq tizimda 
tashkil etiladi va tashqi ko‘rinishga ega bo‘lgan jarayon ichki 
psixologik jarayonga bosqichma-bosqich ravishda o‘tishi (interio- 
rizetsiya) ta’minlanadi. Jarayon ichkiga o‘tgandan so‘ng boshqa 
ko‘rsatkichlar tizimi bo‘yicha o ‘rganiladi.
Ta’limiy eksperimentga qareima-qarshi bo‘lgan bir usul borki, u 
testlar metodi deb ataladi. Agar har qanday eksperiment o ‘zining
36

---

raetodik jihatidan yo‘nalganligiga ko‘ra qonuniyatlami o‘rganishga 
qaratilgan boisa, testlar aynan hozirgi kuzatilayotgan jarayonni 
oichab yoki sinab ko‘riIishidir. Test yordamida psixologik jarayon- 
ning oicliovi yoki bahosi beriladiki, shunga ko‘ra keyingi tadqi- 
qotlar uchun yo‘nalishlar belgilanadi. Demak, testdan olingan natija 
istiqbol uchun zamin, lekin oichov natijasi aynan hozirgi sharoitda 
to‘g‘riligi bilan isbotlanib turadi.
Testning ahamiyati shundan iborat boiadiki, u psixologiya 
fanining inkor etib boim as katta y u tu g i boidi. Chunki o‘zining 
qisqa standartlashgan va matematik tahlilga qaratilgan metodikalari 
bilan odamlar orasida, yoki odamning o‘z-o‘ziga munosabatiga tar- 
tiblilik va ilmiylikni kiritdi. Bu bilan stixiyali ravishdagi subyek- 
tivizm va kundalik inkor hukmlaridan odamlami xalos etadi. Lekin 
testni tuzuvchi tadqiqotchidan yuqori kasbiy mahoratni va yuqori 
axloqiy javobgarlikni talab etadi. Chunki kapitalistik tuzilishdagi 
davlatlarda testlarning amaliyotda qoilanilishi shuni ko‘rsatmoq- 
daki, bunda odamlarning sinfiy va irqiy tengsizligini go‘yoki oqlab 
chiqishyapti. Agar testlar kam malakali va mahoratga ega boim agan 
mutaxassislar tomonidan qoilanilsa, tekshiriluvchilarning eksperi- 
mentda va amaliyotdagi faoliyatini oichash va solishtirish qiyin 
boiadi.