Z. T. Taxirov nashr jarayoni asosiy bosqichlari

l-§ . Nashriyotning asl nusxasini tayyorlash.
• 
Muharriming ishlab chiqarish bo ‘limi xodimlari bilan ham- 
korligi.
• 
Qo‘lyoznta ustida bajarilgan barcha ishlami tekshirib chi- 
qish.
• QoUyozmani bir sidra o ‘qishda uchraydigan asosiy kam- 
chiliklar.
• Takroriy sidirg‘a o ‘qish.
• Nashriyot asl nusxasi -yu ridik hujjat.
Matbaa texnika vositalarida bosish uchun bosmaxonaga top- 
shirishga to‘liq tayyorlangan qo‘lyozma noshirlik amaliyotida
115

---

asl nusxa deb ataladi. Nashriyot asl nusxasi muhim xujjat bo‘lib, 
korrektura nusxalarini tekshirish uchun asosiy manba hisoblanadi. 
Asl nusxani tayyorlash o‘ta mas’uliyatli ish. Asl nusxalar yozuv 
(grafika) jihatidan turlicha bo‘ladi. Shulardan eng asosiysi, yozuv 
texnikasida bajarilganidir.
Awalgi boblarda asl nusxani tayyorlashning ba’zi jihatlari aytib 
o‘tilgan. Matnga tuzatish kiritish (ma’noviy, uslubiy), qo‘lyozmani 
yozuv texnikasida ko‘chirish, bosilgan matnni qoralama nusxa 
bilan solishtirib o‘qish shular jumlasidandir.
Nashr jarayonidagi ishlab chiqarish bosqichi bilan bog‘liq mu- 
him vazifalardan bo'lib, qo‘lyozma ustida bajarilgan barcha ijo- 
diy va texnik ishlar me’yorida ekanligini tekshirish uchun bir sid­
ra o‘qish, matnni bosish va qo‘lyozmani sahifalash hisoblanadi. 
Keyingi ishlami badiiy va texnik muharrirlar bajaradi, bu jarayon 
xususida maxsus to‘xtalib o‘tmaymiz.
Bir sidra o'qish
qo‘lyozma ustida ishlashning davomi va 
bu ishlami yakunlovchi hisoblanadi. Darslikning “Muallifdan 
qo‘lyozmani qabul qilish” qismida asosiy qoidalar bay on etilgan 
bo‘lib, u qismda aytilganlarga ba’zi narsalami qo‘shish kerak, 
xolos.
Matnning barcha unsurlarini tayyorlash va matn ichiga - joy- 
joyiga kiritish texnika vositalarida amalga oshirilmoqda. Bu ishlar 
bilan muharrirdan tashqari badiiy muharrir (dizayner), texnik 
muharrir (nashriyotda), shuningdek, bosmaxonadagi boshqa 
mutaxassislar shug‘ullanmoqda. Shunga ko‘ra bir sidra o‘qib 
chiqish barcha qilingan ishlami yaqqol tasawur etish uchun zarur. 
Izohlar, tasvir osti yozuvlari, sarlavhalar, chizmalar, tenglama

---

(formula) ning matn bilan uyg‘unligi va o‘z o‘midaligiga hamisha 
ham birdek erishib bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra asl nusxani tayyorlash 
uchun aniq talablar mavjud. Asl nusxa to‘la-to‘kis mujassam holda 
bo‘lishi lozim. Unda asosiy matn; sarlavha (rukn); bosh (titul) 
varaq unsurlari (titul, old titul, shmus titul); jadvallar; formulalar; 
izohlar; qo‘shimcha matnlar (bular kitobda, boshqa o‘lchamdagi 
harflarda beriladi); kolontitul; tasvir osti yozuvlari; mundarija; 
ma’lumotnoma-eslatmalar (boshqa o‘lchamdagi harflarda beriladi); 
nihoyat suratlar jamuljam holatda bo‘ladi.
Nashr jarayonining muhim vazifalaridan biri hisoblanmish 
bir sidra o'qishdan maqsad tahrirdan so‘ng, ko‘chirib bosish, 
solishtirib o‘qishlardan keyin ham uchrab qoladigan xato, kam- 
chiliklami bartaraf etish, qo‘lyozmani rasmana holga keltirish 
uchun tartibga solishdir. Bu degani qo'lyozmadagi barcha harf 
va belgilar aniq, ravshan bo‘lishiga erishish, ko‘z xatolar, imlo 
xatolar, gramatik xatolami tuzatish, shartli belgilar, qisqartmalami 
bir xillikka keltirish, sarlavhalaming matn bilan, ruknlarni boblar, 
havolalaming havola qilingan manba bilan mazmunan mosligini, 
uyg'unligini, jadvallar va tasvirlaming tartib raqamlarining to‘g‘ri- 
ligini tekshirish, matn ichidagi izohlar, bibliografik sharhlar, alifboli 
ko‘rsatmalar va boshqalami tekshirib chiqish demakdir.
Qo‘lyozma ustida ishlar ekan bir sidra o‘quvchi nihoyatda 
tajribali bo‘lishi kerak, odatda, bu ish bilan tajribali nazoratchi 
musahhihlar shug‘ullangan.Ular muallif tomonidan yo‘l qo'yilgan, 
muharrir tomonidan o'tkazib yuborilgan ancha jiddiy xato va 
nuqsonlami ham payqab qolganlar. Bunday kamchiliklar ko‘pincha 
distant xatoliklar bo‘lib, bir o'rinda bildirilgan fikr boshqa bir

---

o‘rindagi fikrga zid kelib qolishi, aniqlikning yetishmasligi, til va 
uslubga oid kamchiliklardir. Bular barchasi sahifa chetida qayd 
etiladi, so‘ng muallif va muharrirga xabar qilinadi. Qo‘lyozmani 
diqqat bilan bir sidra o'qish keyinchalik asl nusxa bilan solishtirib 
o‘qishdagi ortiqcha tuzatishlar qilishning oldini oladi. Albatta, 
nashr jarayonining har bir bosqichida amalga oshiriladigan barcha 
ishlaming o‘z qoidasi bo‘lgani kabi, bir sidra o‘qishning ham o‘z 
yo‘rig‘ i bor. Shulardan ba’ zilarigato‘xtalib o‘tamiz. Awalo, bir sidra 
o‘qishning umumiy usuli xususida so‘z yuritamiz. Asl nusxani bir 
sidra o'qishni musahhih (yoki boshqa vakolatli mutaxassis) uning 
jamuljam va shakliy jihatdan me’yorida ekaniigini tekshirishdan 
boshlaydi: barcha sahifalar mavjmfligi, tasvir materiallar to'liqligi -
shulami aniqlaydi. So‘ng asl nusxa bilan tanishish boshlanadi: bosh 
varaq, mundarija diqqat bilan ko‘zdan kechiriladi, annotasiya, so‘z 
boshi, ba’zan ayrim qismlar o‘qib chiqiladi. Bular ish haqida, uning 
mazmun mundarijasi, auditoriyasi haqida umumiy tasawurga ega 
bo'lish imkonini beradi.
Bir sidra o‘qib chiqish muvaffaqiyatini tahririyat ishlab chiqqan 
maxsus yo‘riqnomalar, asardan foydalanish tartibi haqidagi 
eslatmalar, qabul qilingan qisqartmalar, shartli belgilar na’munasi 
ta’minlaydi. Bular shunday hujjatlarki, ularga asoslanib muharrir 
yoki musahhih, bir sidra o‘qishni umumiy yo'nalishini belgilaydi, 
adabiy til va uslub me’yoridan chetga chiqishlikning oldini oladi. 
Ensiklopedik nashrda nashr tabiatidan kelib chiqib bir emas, bir 
nechta bir s; dra o‘ quvchi tayinlanishi mumkin: masalan, ulardan bin 
faqat qisqartmalami, ikkinchisi havolalarni, uchinchisi biografik 
materiallami o‘qish va o‘z sohasi uchun mas’ul bo‘lishi mumkin.

---

Shunda har xillikka yo ‘ 1 qo ‘ yilmaydi, bir sidra o‘ quvchining e’tibori 
bir turdan boshqa tur o‘qishga o‘tish tufayli chalg‘ishining oldini 
oladi, hato o‘tkazib yuborishlik ehtimoli deyarli barham topadi. 
Asl nusxani (nashriyot nusxasini) dastlabki bir sidra o‘qishning, 
umuman, to‘rt asosiy jihatini ko‘rsatish mumkin. Belgilanganidan 
boshqacha shakldagi harflar, raqamlar va belgilarga e’tibor berish; 
qo‘lyozma imlosi, tinish belgilari o‘ziga xosligini to‘g‘ri idrok etish; 
matnning takrorlanuvchi va bir xillikni talab etuvchi unsurlari -
ismlar, nomlar, sanalar, iqtiboslar, jadvallar, bibliografik havolalar, 
ko‘rsatkichlar va boshqalaming farqli bo‘lmasligi; nihoyat, muallif 
bayon usuli, jumla tuzish tarzidagi o ‘ziga xoslikni ilg‘ab olish.
Asl nusxani bir sidra o'qishning o‘ziga xosligi, uni belgilangan 
tartibda o'qishlikda ko‘rinadi. Shuningdek, uning murakkabligi -
o‘qish jarayonida ko‘p e’tibor berish kerak btfEsfaida. Masalan, 
harflar, tinish belgilari, yozilish uchun qabti) qilingan shaklga 
muvofiqligi, izohlar aniqligi, izoh belgisi kerakli o‘‘rindami va bosh­
qa yana ko‘p jihatlarga e’tibor berish zarurdir. Shu narsa ayonki, 
bunday vazifani bajarishlik oson emas.
Noshirlik ishidagi tajribadan shu narsa ma’Iumki, bir sidra 
o‘qib chiqish takroriy bo‘lishi mumkin. Birinchi galda bir turdagi, 
takrorlanuvchi unsurlami matn mazmunidan kelib chiqib tekshi- 
riladi. Ikkinchi galda jumlalar kamida ikki marta o‘qiladi: dastlab 
yozilganning umumiy mazmunini ilg‘ab olish va o‘qishni uzib 
qo‘ymasdan ayrim xato va kamchiliklami tuzatib ketish uchun; 
so‘ng - uslubiy, ma’noviy va yana boshqa qanday dir xatolami 
aniqlab olish uchun o‘qiladi. 0 ‘qishning uchinchi usulida bir sidra 
o‘quvchi bir turdagi matndagi barcha takrorlanuvchi unsurlami

---

belgilab oladi. Bu ishni u ular bir xillikka keltirilganini yoki 
yo‘qligini aniqlash uchun amalga oshiradi. Qo‘lyozmani o‘qir ekan 
bir sidra o‘quvchi ko‘pgina murakkabliklarga duch kelishi mumkin. 
Misol uchun imlo va tinish belgilami olaylik. Bir qarashda hech 
qanday qiyin joyi yo‘qdek, imlo lug'atlar, qo‘llanmalar etarli. 
Diqqat bilan o‘qib chiq va hammasini yagona shaklga keltir. Lekin, 
aslida bular hammasi ancha murakkab. Til me’yorlariga va hatto 
to‘g‘ri yozish qoidalariga rioya qilish - ancha nozik, ehtiyotlik 
bilan munosabatda bo‘lishni talab etadi.
Mana qiziqarli bir misol: matbuot sahifalarida, adabiy asar 
mantlarida ham bu misol ora-sira ko‘zga tashlanib qoladi: