Ўзбек тили грамматикаси

БОҒЛОВЧИСИЗ ҚЎШМА ГАПЛАРДА
ТИНИШ БЕЛГИЛАРИ


68. Боғловчисиз қўшма гапларда вергул ва нуқтали вергулнинг ишлатилиши
1. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар мураккаб бўлмаса ва бир пайтда ёки кетма-кет бўлган воқеа-ҳодисани англатса, бир-биридан вергул билан ажратилади.
Масалан: Иситмаси кучли, боши оғрир эди. Ёмғир тинган, осмон тиниқ, майин шабада ғир-ғир эсарди.
2. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги маъно жиҳатидан бир-бирига у қадар яқин бўлмаган содда гаплар, шунингдек, ўз ичида вергули бўлган мураккаб содда гаплар бир-биридан нуқтали вергул билан ажратилади.
Масалан: Шу вақт ташқаридан шов-шув эшитилди; эшикнинг икки табақаси ҳам бирдан тарақ этиб ланг очилди. Йўлчининг мағрур боши букилган, кўзларида чуқур ҳасрат; қор босган далада, қадамларини катта-катта ташлаб, танҳо кетди.


69. Боғловчисиз қўшма гапларда икки нуқтанинг
ишлатилиши
Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар орасига қуйидаги ҳолларда икки нуқта қўйилади:
1. Биринчи гап иккинчи гапдан англашилган фикрнинг сабабини билдирса: Ҳовли салқинлик қилиб қолди: экилган гуллар яхши ўсмади.
2. Иккинчи гап биринчи гапдан англашилган фикрнинг натижасини билдирса: Қўрқитмай ўстирдим: ботир бўлдингизлар.
Иккинчи гап (ёки гаплар) биринчи гапни ёки унинг бирор бўлагини изоҳлаб келса: Китобни севингиз: у сизга чигалликларни ҳал қилишда ёрдам беради, у сизни кишини ҳурмат қилишга ўргатади.
3. Иккинчи гап биринчи гапни ёки унинг кесимини тўлдирса: Сиз менга айтинг: яхши ўқиш учун ҳаракатни нимадан бошламоқчисиз?


70. Боғловчисиз қўшма гапларда
чизиқчанинг ишлатилиши

Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар орасига қуйидаги ҳолларда чизиқча қўйилади:

1. Боғловчисиз қўшма гап таркибидаги содда гаплар мазмунан бир-бирига зид бўлса: Кўз қўрқоқ – қўл ботир. (Мақол.)
2. Биринчи гапнинг мазмуни иккинчи гапнинг мазмунига ўхшатилса: Вақтинг кетди – бахтинг кетди. (Мақол.)
3. Биринчи гап иккинчи гапдаги иш-ҳаракатнинг шартини ёки пайтини билдирса: Сен аралашдинг – масала ҳал бўлди. Тонг отди — йўлга тушамиз.