Œзбекиcтон Республикаси Олий ва ¢рта махсус

5-masala. 
Metallarning 
qattiqligini 
o`lchashda 
qo`llaniladigan 
nakonechniklar vaqt o`tishi bilan mos ravishda jiddiy tekshirilib turiladi. 
O`lchamlari kata bo`lmagan nakonechniklar asosida ularni tekshirish uchun har xil 
usullar qo`llaniladi (kosvennqepriyomq). Masalan, Vikersning piramidasini 
tekshirishda (2-masala ga qarang) soya tasviri yordamida qarama-qarshi qirralari 
orasidagi burchak o`lchanadi. Bu burchak miqdori qanday bo`lishi shart? 
Yechish. Quyidagi belgilashlarni qabul qilamiz: 

---

83 
h – piramida balandligi, 
a – asos tomonining yarmi, 
r – asos diagonalining yarmi, 
α – qarama-qarshi yoqlari orasidagi burchakning yarmi, (2α=136
0
) 
β – qarama-qarshi qirralari orasidagi burchakning yarmi. 
Bu belgilashlar asosida qaralayotgan mos to`g’ri burchakli uchburchaklar 
uchun 

tg
a
h

, 
2
a
r

, 
h
r
tg


larni topamiz.
Nihoyat, bu munosabatlarga ko`ra va masala shartidagi berilgan 
miqdorlarga asosan 
2β

148
0
miqdorni topamiz. U holda metallning yechimi 

148
0
dan iborat bo`ladi. 
6-masala. Metall qattiqligini aniqlashda hosil bo`lgan xatoliklarni 
baholashda 
 
 
x
x
f
x
f




0
0
'
formuladanflydalaniladi. 
Vikers metodi bo`yicha qattiqlikni aniqlashda (2-masalaga qarang) 
otpechatkaning asosidagi diagonal 3,76 mm ga teng ekanligi o`lchangan, shu bilan 
birga o`lchashdagi mumkin bo`lgan xatolik ±0,01 mm atrofida ekanligi 
aniqlangan. Qattiqlikni hisoblashdagi mumkin bo`lgan nisbiy xatolikni baholang. 
Yechish. Masala shartiga asosan qattiqlik 
2
)
(

K
x
H


---

84 
Funksiyadan iborat, bunda K – konstanta (o`zgarmas), x – otpechatka asosining 
diagonali (asosi kvadratdan iborat), x
0
=d=3,76 Δx=Δd=±0,01. 
Shuning uchun 
,
2
3
d
d
K
H




d
d
H
H




2
2
0
x
K
H

Endi berilgan miqdorlarga asosan
0053
,
0
2




d
d
H
H
yahni nisbiy xatolik 0,53% atrofida bo`ladi 


3
1
1
2
2
2
)
(
'
x
K
x
K
x
K
x
H










K
x
H
2
0
1

.