‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

B o‘ylama eroziya 
deb nishablik yerlarda yog'in-sochin yoki 
sug'orish suvlaririing to rro q m aydonda kuchli oqim vujudga 
kelishi tufayli tuproqni b o ‘ylama(tik) yo‘nalishda yemirilishiga 
aytiladi. Bunda k o 'p in c h a jarliklarhosil bo'ladi, shuning uchun 
bu xil eroziyani 
jarlanish 
deb ham yuritiladi. Jarlanish oqibatida 
yirik yaxlit yer m aydonlari bir necha m ayda b o ‘laklarga b o ii n ib
ketadu(.Natijada texnikadan foydalanish va boshqa agrotexnik 
tadbirlarni am alga oshirish qiyinlashadi. Jarliklar tuproq-iqlim 
va antropogen sharoitlarga q arab yiliga 1-3 m. dan 8-25 m. 
gacha, b a ’zan esa u n d a n h am tezroq o ‘sishi m um kin. Ilmiy 
m anbalarga q a ra g a n d a , bir gektar maydondagi jarlik atrofida 
kam ida 2-3 gektar yerning agroekologik holati yomonlashadi.
Ba’zi m a ’lum otlarga k o ‘ra, so‘nggi 100 yil m obaynida dunyo 
bo'yicha 2 m lrd.gektar yer eroziya tufayli ishdan chiqqan. AQSH 
d a m avjud h a y d a lm a yerlarning 110 m ln.gektari eroziya va 
deflyatsiyaga chalingan b o ‘lib, bu umumiy m aydonning48% ini 
tashkil etadi. M a d a g a sk a r orolidagi yerlarning 80%i, Chilining 
72% yerlari e r o z iy a g a u c h ra g a n . R e sp u b lik a m iz d a b arch a 
toifadagi yerlarni hisobga olganda tog‘ oldi hududlarining 50% 
ida eroziya sodir b o ‘lmoqda, 22 mln.gektardan ortiqroq b o ‘lgan 
c h o i-s a h ro o ‘tloqlarining qariyb hammasi deflyatsiya t a ’siriga 
duchor b o ig a n .
Eroziyaning irrigatsion eroziya, yaylov eroziyasi, mexanik 
eroziya, abraziya, san o a t eroziyasi kabi xillari ham mavjud.
Irrigatsion eroziya 
nishablik maydonlarda yerlarni n o to ‘g‘ri 
s u g ‘orish tufayli yuz beradi. R espublikam izdagi s u g 'o rm a
yerlarning 700 ming gektarida irrigatsion eroziya keng tarqalgan. 
Bunday yerlarda paxta, g'alla va boshqa ekinlarning hosildorligi 
10% dan 60% gacha pasayib ketishi kuzatiladi. Irrigatsion eroziya 
t o g 'li k , t o g ‘oldi a d ir l i k l a r i va to g ‘ e ta k la rid a g i nishablik 
tekisliklarda, ya’ni b o ‘z tuproqli sug'orma m intaqalarda ko'proq

---

u c h r a y d i . B u n d a y e r o z iy a g a d u c h o r b o 'l g a n m a y d o n i a r
F a r g ‘o n a v o d i y s i v i l o y a t l a r i , T o s h k e n t , S a m a r q a n d ,
Q a s h q a d a r y o va S u r x o n d a r y o v i l o y a t l a r i n i n g t o g ' o l d i
hududlarida keng tarqalgan b o ‘lib, m am lakatim iz iqtisodiyoti 
va ekologiyasiga katta zarar y elkazilm oqda.
Yaylov va o 'tlo q yerlarda ch o rv a hayvonlarini m e ’yoridan 
ortiqcha boqish va o ‘simlik q oplam ini q a y t a tiklanishiga yetarli 
sharoitlar yaratilmasligi natijasida yaylov croziyasi r o ‘y beradi. 
Bunda yaylo v larn in g m ahsuldorligi k eskin tushib ketadi va 
bunday hududlarga xosekotizimlarning funksiyasi izdan chiqadi.
Dengiz, daryo, k o 'l va suv o m b o rla ri kabi suv havzalarining 
qirg‘oqlarini suv t o ‘lqinlari t a ’sirida yemirilishi abraziya deyiladi. 
Bu jara y o n d a h am suv havzalariga tu ta s h yer maydonlarining 
qisqarishi, un umdorligining pasayib ketishi. turli ishlab chiqarish 
inshootlarining buzilishi kabi salbiy h o l a t l a r yuzaga keladi.
Y o i l a r , q u v u r y o ‘llari, elektr va a lo q a tarmoqlari va boshqa 
sa n o a t o b y e k tla rin i barpo etish j a r a y o n i d a tu p ro q q atlam i 
yemirilib, buzilishi sanoat eroziyasi d e b yuritiladi. Bu jara y o n
kuchli sa n o a tla s h g a n h u d u d la rd a q u rilish tartib-qoidalariga 
yetarli d a ra ja d a amal qilinmasligi o q i b a t i d a yuz beradi.
D c fly atsiy a y oki sham ol e r o z i y a s i j a r a y o n i d a h a m suv 
eroziyasi kabi hodisa yuz beradi, y a ’ni tu p ro q n in g eng unum dor 
qatlamlari yemiriladi, ammo bu o 'r i n d a yemiruvchi asosiy kuch 
suv emas, shamol oqimi hisoblanadi. D eflyatsiya tez-tez shamol 
esib turuvchi, yengil quruq tuproqli, o's im lik qoplami yaxshi 
rivojlanm agan hududlarda tez avj o la d i. U ning nisbatan bir 
m a ’romda uzluksiz r o ‘y beradigan kundalik deflyatsiya ham da 
qisqa vaqt ichida tez va kuchli yuz b e ra d ig a n chang-to‘zonli 
b o ‘ron kabi ikkita xili farqlanadi.
Kundalik deflyatsiya tezligi b irm u n c h a sekin(nisbatan k o ‘p esadigan shamollar t a ’sirida vujudga keladi. Bunda 
ko'p incha tuproqning o'ta mayin za rra ch alari doimiy uchirib 
ketib turiladi. O qibatda tu p ro q s e k in -a s ta yemirilib, undagi 
gumus va boshqa ozuqa m o d dalarning m iqdori kamayadi, bir 
qator agroekologik xususiyatlar y o m onlashadi.
C h a n g -to ‘zonli b o'ronla r esish vaq ti qisqa, am m o tezligi 
yuqori (> 20-25 m g ‘s) b o ig a n s h a m o lla r t a ’sirida yuz beradi. 
Bu xildagi deflyatsiyada qisqa vaq t ichida yer yuzasidan katta 
miqdordagi turli o'lchamli tuproq zarrachalari, hatto o'simliklar

---

uzoq masofalarga uchirib ketiladi. Buning oqibatida tuproqlarga 
katta ziyon yetkaziladi.
Deflyatsiya j a r a y o n i dunyoning issiq q u ru q (arid ) iqlimli 
hududlari: A frika, Avstraliya va Osiyo q i t ’asidagi sahrolarda, 
Amerikaning c h o ‘l-dasht mintaqalarida keng tarqalgan b o ‘lib, 
shu h u d u d la rn in g ekologik holatini o g'irlashtiruvchi asosiy 
omillardan biri hisoblanadi.
Respublikamizdagi Qizilqum, Ustyurt, Qarshi va Markaziy 
F a r g 'o n a n i n g d a s h t- c h o 'l la r i d a jo y la s h g a n 26,5 m ln.gektar 
yaylovli y e r la r v a 600 m ing gektar s u g 'o r i l a d i g a n y e rla r 
d eflyatsiyaga d u c h o r b o ‘lgan. Bu j a r a y o n k o 'c h m a qum li 
cho'llarda, ayniqsa, Orol b o ‘yi mintaqasida ekologik holatni 
o g ‘irlashtiruvchi asosiy xavfli omilga aylanib qoldi. Bu yerlarda 
deflyatsiya tufayli h a r gektar yerga to‘g ‘ri keladigan tuzli chang- 
to'zonning o 'r ta c h a yillik miqdori 520 kg ni tashkil etmoqda, 
b a ’zi joylarda (C h im b o y atrofida) esa bu ko'rsatkichning 500 
t o n n a g a c h a y e t i s h i h a m k u z a tilm o q d a . O r o l n i n g q u ris h i 
n a tija s id a o c h i l i b q o l g a n 4 m ln .g e k ta r tu zli sa h r o kuchli 
deflyatsiya o ‘c h o g ‘iga aylanib qoldi. U yerdan shamol t a ’sirida 
yiliga 72 m ln.to n n ag a ch a tuzli chang atmosferaga ko'tarilib, 500 
km radiusida tevarak-atrofidagi yerlarga tarqalib o g ‘ir ekologik 
m uam m olarni t u g ‘dirm oqda.
T u p r o q l a r n i n g e k o l o g i k h o l a t i n i o g ' i r l a s h t i r u v c h i
j a r a y o n l a r d a n y a n a biri s h o 'r l a n i s h d i r .