‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi p. S. S u L t o n o V ekologiya va atrof-muhitni

: 
u
»«• 
11
3 0 -rasm . 0 ‘z b e k is to n R e s p u b lik a s i t u p r o q la r in in g D D T b ila n
iflo s la n is h d in a m ik a s i.
T u p ro q la r n in g og ‘ir m e ta lla r bilan ifloslanishi tarkibida 
ushbu elementlar bo 'lg an rudalarni nooq ilo n a qazib olish va 
qayta ishlash jarayonida, yer yuzasiga, havo va suvlarga turli 
c h iq in d ila rn in g tash la n ish i, b a ’zan esa fo s fo rli va organik 
o ‘g ‘itlarni qo'llash, o qava suv c h o 'k m a la rid a n o 'g 'i t sifatida 
foydalanish oqibatida r o ‘y beradi.
Alyuminiy va fosforli o ‘g ‘it ishlab chiqarishda, keram ika va 
shisha sa n o a tid a ta rk ib id a ftor b o i g a n k o ‘p l a b chiqindilar 
chiqariladi. M asalan, fosforli o ‘g ‘it ishlab c h iq arish d a chiqit 
hisoblangan fosfogips tarkibida 50-60 m g/kg gacha ftor bo'ladi.
Xalq xo‘jaligining turli sohalarida radioaktiv m oddalardan 
keng foydalanish oqibatida tuproqlarning radioaktiv ifloslanishi 
k u z a tilm o q d a . B u n d a y iflo slan g an t u p r o q l a r d a k o 'p i n c h a
stronsiy-90, seziy-l 37, uran, radiy, toriy qism an ftor va kaliyning 
radioaktiv izotoplari uchraydi. Asosiy ifloslovchi m an b ala r yadro 
qurilmalari, yadro qurollarini sinash, ra dioaktiv rudalarni qazib 
olish va qayta ishlash, turli radioaktiv ava riy alar hisoblanadi. 
Masalan, Chernobildagi AES avariyasi 2,8 m ln.gektardan ziyod 
maydondagi tuproqlarni radioaktiv m oddalar bilan ifloslanishiga 
olib keldi. B u n d a y iflo slan ish n in g e k o lo g ik xavfli tom oni 
shundaki, radioaktiv m oddalarning parchalanishi uchun o 'nlab 
yillar zarur bo'ladi.
T u p ro q la r n in g ifloslanishi, buzilib yem irilishi va ishdan 
chiqishida harbiy sohaning hissasi juda k attadir. H arbiy qurol- 
y a r o g 'l a r n i ish la b c h i q a r i s h d a , sin a s h , q o ' l l a s h , b a z a va 
paligonlardan foydalanish jarayonlarida t u p r o q q a katta zarar
!'<><( 
'I'».' IWl I9M I »

---

yetkaziladi. Hozirgi paytda dunyo miqyosida tuproq , suv va 
havoni ifloslanishining o 'r ta c h a 40% i harbiy soha hisobiga 
t o ‘g ‘ri k e l m o q d a . Bu soha a t r o f - m u h i tn i iflo s lan tirib g in a 
qolmay, balki j u d a katta miqdordagi ishlab chiqarish kuchlari 
va m a b l a g i a r n i n g behuda sarflanishiga olib keladi. Vaholanki, 
agar harbiy m aqsadlarga sarflanayotgan kuch va m ablag'ning 
bir qismini sarflash orqali ekologiya va tinchlik borasidagi ju d a
k o 'p la b m u a m m o la rn i hal etish mumkin.
T u p r o q l a r n i n g ifloslovchi y a n a b ir m a n b a chorvachilik 
hisoblanadi. Bu tarm oqning atrof-muhitni ifloslashdagi o'rnini 
q u y id ag i q iy o slash orqali t o i a r o q ta sa v v u r qilish m um kin. 
0 ‘r t a c h a 35 m ing yirik q ora m ollar boqiladigan chorvachilik 
k o m p lek slarin in g atrof-m uhitga t a ’siri aholisi 400-500 m ing 
b o i g a n s a n o a t m arkazining atrof-m uhitga t a ’siri bilan tengdir. 
C horvachilik chiqindilari (go‘ng, suyuq chiqindilar, oqava suv) 
t u p ro q va atrof-m uhit uchun zararli b o i g a n azot, fosfor, kaliy, 
o ltin g u g u r t va b o sh q a birikm alarga boy b o i a d i . Bularning 
m e ’y o r i d a n o r t i q c h a t o 'p l a n i s h i tu p r o q , suv va h a v o n in g
ifloslanishiga sa b a b b o i a d i . B u ndan tash q ari, chorvachilik 
chiqitlari k o ‘p la b patagen m ik roorganiz m larga (salmonella, 
i c h t e r l a m a , k u y d i r g i ) va g e l m i n t ( j ig a r q u r t i va b o s h q a )
t u x u m l a r i g a b o y b o i a d i . S h u n i n g u c h u n b u t a r m o q
tu p ro q larn in g biologik ifloslanishida yetakchi o'rinni egallaydi. 
T u p ro q la rn in g biologik ifloslanishida chorvachilik bilan birga 
maishiy, sut, g o ‘sht va terini qayta ishlash ham da biologik sanoat 
korxonalari chiqitlari ham m uhim o ‘rin tutadi. Bu sohalarning 
chiqindi va o q av a suvlari bilan tu proqqa j u d a ko 'p lab kasallik 
q o ‘zg‘atuvchi mikroorganizmlar, gelmintlarning tuxumlari kelib 
tushadi. U la rn in g ko'pchiligi tuproqda uzoq m uddatlargacha 
yashovchanligini saqlab qoladi. Tuproqning turli bakteriyalar, 
m i k r o b l a r , v i ru s la r va g e lm in tla r bilan ifloslanishi undagi 
b i o lo g ik m u v o z a n a t n i izidan c h i q a r a d i va un in g s a n ita r- 
gigiyenik holatini yomonlashtiradi.
T u p r o q n i n g
e k o l o g i k
h o l a t i n i
b e l g i l a b b e r u v c h i
xususiyatlaridan biri uning zichligidir. Tuproqning zichligi uning 
suv, havo, issiqlik, ozuqa, mexanik va boshqa xossalariga, shu 
jum ladan, unumdorligiga katta t a ’sir ko'rsatadi. Dehqonchilik

---

uchun tuproqning xossalari va ekin turlariga q a r a b o 'r t a c h a
optimal zichlik 1,10-1,25 g/sm 3 atrofida bo'lishi talab etiladi. 
Dehqonchilik va boshqa s o h alard a og ‘ir texnikadan foydalanish, 
yerlarga n o to 'g 'r i ishlov berish, sug‘orish, gum usni k a m a y ib
ketishi, faqat mineral o ‘g ‘itla rd a n foydalanish, m o n o k u l tu r a va 
b o s h q a sh u k abi a n t r o p o g e n t a ’s i r l a r n a t i j a s i d a t u p r o q
m e ’yoridan ortiqcha zichlashadi. 0 ‘ta zichlashgan tu p ro q la rg a
ishlov berish o g 'i r l a s h a d i v a k o ‘p ene rg iy a t a l a b e t i l a d i .
Tuproqlarnirig agronomik ah a m iy a tg a ega bo'lgan d o n a d o r lik
xossalari buzilib, tuproqning g ‘ovakligi kamayib ketadi. Eroziya 
uchun qulay sharoit v u judga keladi, ekinlarning ildizi yaxshi 
rivojlana olmay, hosildorligi p asa yib ketadi. Hozirgi p a y td a
ko 'p lab mamlakatlarda tu proqlarning zichlashuvi k a tta iqtisodiy 
va ekologik ziyon keltirmoqda. Birgina AQSHning o ‘zida ushbu 
holatdan yiliga 1,8 mlrd. dollarlik z a rar ko'rilm oqda. R ossiyada 
esa haydalma yerlarning qariyb 90% i o'rtacha va kuchli d ara ja d a
z ic h la s h g a n . U shbu h o l a t d e y a r l i b a r c h a m a m l a k a t l a r d a ,
jum ladan, bizning R espublikam izda ham kuzatilm oqda. J u d a
k o 'p la b eskidan sug'orib kelinayotgan, ayniqsa, o g ‘ir va o 'r ta c h a
mexanik tarkibli yerlarimizda hosildorlikning pastligining asosiy 
sabablaridan biri, haydov osti qatlam larini m e’yoridan o rtiq ch a 
(1,35-1,50 g/sm3)zichlashganligidandir.
Antropogen ta ’sirlar natijasida o'simlik qoplami y o ‘qotiIgan, 
suv rejimi izdan chiqqan, relyefi o ‘zgartirilgan, iflo sla n g a n , 
chiqindilar va turli tog* jinslari ostida k o ‘milib ketish o q ib a tid a
ishdan chiqqan yerlarni