Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

9-мавзу
ДИНИЙ ЭКСТРЕМИЗМ ВА ФУНДАМЕНТАЛИЗМА 
ҚАРШИ КУРАШНИНГ МОҲИЯТИ, МАҚСАДЛАРИ 
ВА ҲУҚУҚИЙ ЖИҲАТЛАРИ
Диний экстремизм ва фундаментализмнинг моҳияти, 
мақсадлари ва хавфи
XX асрнинг охирларида халқаро хавфсизликка таҳдид со­
лувчи глобал муаммолар қаторига линий экстремизм ва фун­
даментализм офати қўшилди. Ядровий уруш хавфи, экологик 
фожиа каби глобал муаммолар инсоният такдирига қанчалик 
вайронкор та\цид қилаётган бўлса, диний экстремизм ва тер- 
роризмнинг бузғунчилик таъсири кўлами улардан кам эмас. 
2001 йил 11 сентябрда АҚШда юз берган фожиа шуни кўрса- 
тадики, бу офат нафақат иқгисодий қолоқ ёки ривожланаёт- 
ган, балки ривожланган давлатларга \ам бирдай хавфлидир.
Жаҳон миқёсида диний экстремизм ва фундаментализм- 
га қарши кураш халқаро даражада кучларнинг бирлаштири- 
лишини тақозо этади. Бу курашда энг аввало диний экстре- 
мизмнинг юзага келиши сабаблари, моҳияти ва хусусиятла­
рини ўрганиш лозим.
Диний экстремизм (лотинчада — extremum энг кейинги, 
охирги деган маъноларни англатади) ижтимоий ҳаётда юз 
бераётган жараёнлар таъсирида пайдо бўлади ва унинг ил­
дизлари узоқ ўтмишимизга бориб тақалади. Зеро, диний экс­
тремизм диний дунёқараш пайдо бўлиши билан юзага кел­
ган ижтимоий воқелиқдир. Фақат у турли тарихий даврларда 
хилма-хил кўриниш, шакл ва мазмунда намоён бўлади.
Ғарбий Европа мамлакатларининг мустамлакачилик сиё­
сати (салиб юришлари, буюк геоф аф ик кашфиётлардан ке­
йин жаҳонни бўлиб олиш учун кураш), Усмоний турк дав- 
латининг Ғарбий Европага таҳдиди (XIV—XVI асрлар) ди­
ний шиорлар асосида олиб борилган. Усмоний туркларнинг 
Ғарбий Европага таҳдиди ривожланиши даражаси тахминан
199 -

---

тенг ц и ви л и зац и ял ар н и н г тўқнаш уви бўлган. Бую к геогра­
ф и к каш ф иётлардан кейин Ғарбий Европа ж аҳон м иқёсида 
иктисодий, ҳарб и й -тех н и кави й устунликка эри ш ган . М азкур 
кўрсаткичлар б ўйича ортда қолган халкдар Ғ арбн и н г таж о- 
вузига д и н и й ш иорлар асосида бирлаш ган. М азкур ш иорлар 
халқни а н ъ а н а в и й л и к н и са^чаб қо л и ш , ж а м и я тн и Ғарбда 
иш лаб ч и қ и л ган « қолип »ларга асосан м о д е р н и за ц и я л а ш га
қарш и кураш га даъват этган. XVIII асрн и н г и к к и н ч и ярм ида 
Саудия А раб и сто н и д а иж ти м ои й ҳаётни Ғарб м одели а с о ­
сида зам он ави й лаш ти р и ш га қарш и кураш ж араён и да д и н и й
ф у н д а м ен та л и ст и к ва эк с тр е м и с т и к в а ҳ ҳ о б и й л и к м азҳаби 
юзага келган. А н ъанавий тараққи ёт йўлини сакл аб қолиш ни 
талаб қилган барча консервати в кучлар мазҳаб атроф и д а б и р ­
лаш ган. В аҳҳобийлик С аудия А рабистонида расм ий эътиқод 
сифатида м устаҳкам ланган.
XX аср д а д у н ё н и н г и к к и ти зи м г а б ў л и н и ш и ту ф ай л и
юқоридаги муаммо вақги н чали к ортга сурилди. XX асрнинг 
охирида ком м унистик тузум ва м аф куранинг мағлубияти са­
бабли олдинги муаммолар яна қалқиб чиқа бош лади. Ш улар­
дан бири индустриал давлатлар билан ривож ланаётган ва қолоқ 
давлатлар ўртасидаги зиддиятлардир. М азкур муаммо турли 
кўриниш ларда, хусусан дин соҳасида \а м ўта кески н туе олди.
XX а с р н и н г охирл ар и да д и н и й эк с тр е м и зм д и н и й -с и ё ­
сий ҳаракат си ф ати да авж олди. Ш ун и н г учун экстрем и сти к 
р у \д а г и д и н и й о қ и м л а р ўта ж а н г г а р и л и к , м у р о с а с и зл и к
ғоялари билан қуролланган, дунёвий ғоялар ва ди н даги мо- 
д ер н и сти к й ў н ал и ш тар аф д о р л ар и н и та ъ қ и б этувчи , ҳатто 
террорчилик воситасида ж и см он ан йўқ қи л и ш гача борувчи 
аш аддий ақи д ап ар астл ар ҳаракати си ф атида баҳоланади.
Э к с т р е м и зм н и н г и л м и й ад аб и ётд а я г о н а б и р таъ р и ф и
мавжуд эмас. Ш унга қарам ай, экстрем и зм д еганда радикал 
қараш ларга эга б ўлган, ўз ғояси ёки ф и к р и н и бош қаларга 
ҳар қандай воситалар билан сингди ри ш га и н тиладиган к и ­
ш иларнинг эъ ти қод и туш унилади.
Д и н и й экстрем и зм деганда д и н н и н г иж одий таб и ати н и
инкор этувчи, д ун ёви й хатти-ҳаракатларни д и н и й м аф кура 
мақсадларига бўйсундириш га уринувчи ҳаракат тарафдорлари
2 00 -

---

назарда тутилади. Аслини олганда, дин и й экстремизм — фун- 
дам енгализм нинг бир куриниши. Д и н и й экстремизм заминида 
ф ундам ентализм ётади. Б и р о қ айрим тадқиқотчилар, диний 
э кстр ем и зм н и бўрттириб кўрсатиш м ақсадида, ф ундам ен та- 
лизмдан ф арқлаш га уринадилар. Аслида диний экстремизм ва 
ф ун дам ен тали зм б и р -б и р и д ан у з о қ ҳодисалар эм ас. Д и н и й
экстрем и зм тў ф и с и д а тўли қроқ тасаввур ҳосил қилиш учун 
унинг белгилари ҳақидаги тушунчаларга эга бўлиш лозим.
Д и н и й экстрем изм кон ф есси я ичидаги турли оқи м лар ва 
м азҳабларни нг ўзаро кураш и ёки кон ф есси ял араро қарам а- 
қ а р ш и л и к л а р сабаб л и вужудга келади . М аълум ки , м уайян 
д инда д о и м о йўн али ш лар, о қ и м л ар ва мазҳаблар ўртасида 
тўхтовсиз кураш боради. Бу о б ъ екти в ҳодиса. Зер о , д и н и й
таш ки л отлар га раҳбарлик уларн и н г и қгисодий ресурсларига 
эгали к қ и л и ш , си ёси й ҳоким иятга таъси р ўтказиш и м кон и - 
яти н и беради. Л ек и н диндаги б ў л и н и ш ларн и ф ақат м ан ф аат­
лар к у р а ш и н и н г натиж аси си ф ати да қараш масалага холи- 
сона ён д аш увн и н г бузилиш ига олиб келади. Ҳ ар бир дин ўзига 
хос ти л си м о тд и р. Ш у боис ҳам д и н н и н г муқаддас м анбалари 
таф си ри турли тарихий даврларда у н и н г ян ги қирралари н и
очади. И н с о н и я т илоҳий ҳақиқатни англаш сари боради. Б ун­
дай ҳақи қат эса ки ш и н и н г ички д унёси ва руҳий м оҳиятини 
туш униш и га ёрдам беради.
Д и н и й экстр ем и зм н и н г энг б и рлам ч и хусусияти ш унда­
ки, у ж ам и ятд а қабул қилинган иж тим оий норм а ва қадри- 
ятларни и н к о р қилади ёки уларга қарш и кураш ади. У сиёсий 
саҳнага ч и қ и ш , ҳоким ият теп аси га кели ш , давлат бош қарув 
усл у б и н и д и н и й ўзанга буриш каб и л ар га ҳар акат қилади. 
Д и н и й экстрем и зм ҳодисаларни ф ақ ат яхш и ёки ём он , қора 
ёки о қ деб баҳолаш га одатлангани учун д ем ократи я ва плю- 
рал и зм н и и н к о р этади.
Д и н и й экстр ем и зм н и н г м анбаи м утаассиблик (ф ан ати зм ) 
дир. М утаассиблик ки ш и л арн и н г м уайян нарса, ф и к р ёхуд 
ғояга к ў р -к ў р о н а , у н и н г чуқур м о ҳи яти га етм асдан , бутун 
вужуди билан қ а тги қ и ш о н и ш и , у н и б ош қа ҳамма нарса ва 
ғояларлан тў ғр и р о қ деб билиш и н атиж асида бош қаларга ҳам 
турли воситалар билан си н гд и ри ш га ҳаракат қилиш идир.
- 201

---

Ж ам и ятд а м у таасси б л и к қуйидаги сабаблар нати ж аси да 
вужудга келади:
а) аҳоли кенг қатл ам л ар и н и н г иқтисодий турм уш и дара- 
ж аси н и н г пастлиги ва иж тим оий м у н осабатларн и н г етарли 
дараж ада р и вож лан м аган л и ги ;
б) ф уқароларининг дин и й билими ва савиясининг етарли 
даражада ривож ланмаганлиги, диний жаҳолатнинг устунлиги.
С о б и қ И т т и ф о қ давр и д а Ў збеки стон и қ т и с о д и ё ти н и н г 
б и р тараф лам а, асосан , хом аш ё иш лаб ч и қари ш га йўналти- 
р и л ган ли ги , респ убликада зам он ави й техн и ка ва тех н ол о ­
гиялар асосида иш ловчи корхоналар ва сан оат учун м алака­
ли мутахассис кадрларни етказиб берувчи би ли м даргоҳла- 
р и н и н г кам лиги сабаб ли, малакали маҳаллий иш чи кадрлар 
тайёрлаш м уам моси ҳал қи ли н м ай қолган. Респ убли ка р а \-
б а р и я ти б у м уам м о н и четдан м утахассис к ад р л ар н и оли б
к ели ш б и лан ҳал қ и л и ш н и афзал кўрган. М аҳаллий аҳоли 
ваки ллари, асосан, ёрдам чи иш чи бўлиб ёки ю қори м алака 
талаб қилм айдиган касбларда иш лаганлар. Зеро, бундай касб- 
ларда меҳнат қилувч и л арн и н г иш ҳақи жуда кам лиги саб аб ­
ли вилоятлардаги м аҳаллий аҳоли вакилларида и ш ч и ли к кас- 
б л а р и н и ў з л а ш т и р и ш г а н и с б а т а н қ и з и қ и ш у й ғ о н м а г а н . 
Б ун д а м и л л и й м е н т а л и т е т и м и з н и н г т а ъ с и р и н и ҳам қ ай д
қ и л и ш и м и з лозим . М аҳаллий аҳоли ўзи учун номаълум бўлган 
сан о ат ко рхоналарида м ураккаб касбларни- ўзлаш ти ри ш дан
кўра а с р л а р д а в о м и д а а ж д о д л ар и д ан м ерос б ў л и б к ел ган
қ и ш л о қ хўж алигида ёки ш аҳарлардаги савд о -м о л и я ти зи м - 
лари да и ш лаш ни аф зал кўрган.
Ю қ о р и д а т а ъ к и д л а н г а н и д е к , с о б и қ И т т и ф о қ д а в р и д а
Ў з б е к и с т о н д а қ у р и л га н с а н о а т к о р х о н а л а р и н и н г а с о с и й
қи см и х ом аш ёга д а ст л аб к и и ш лов б ер и ш га м ўлж аллан ган
бўлиб, улар б ош қа республи каларга тай ёр маҳсулот иш лаб 
ч и қар и ш учун олиб кетилган . Хомаш ё ёки яри м тай ёр маҳсу- 
л о тл ар н и н г б озорларда ар зо н нархларда сот ил иш и аҳоли тур­
муш д араж аси н и н г б о ш қ а м интақаларга нисбатан паст бўлиб 
қолиш ига сабаб бўлган.
М аҳаллий аҳоли вакиллари орасида ю қори м алакали иш чи 
кучининг кам лиги ва иқгисодий турмуш д араж аси н и н г паст-
- 202 -

---

лиги турли экстр ем и сти к ва ф ун дам ен тали сти к руҳдаги д и - 
н ий о қи м л ар н и н г ёйи л и ш и га қулай ш ар т-ш арои т яратган.
Ўш а даврда олиб борилган даҳрийлик сиёсати оқибатида 
мустамлака давригача ислом дунёсининг м арках! ар идан бири 
булган М арказий О сиё ўзининг илгариги нуфузини йўқотган. 
А ҳол и н и н г д и н и й б и ли м лари дараж аси п асай и б б орган ва 
асосан д иний м аросим \а м д а анъаналарни баж ариш дараж а­
сига туш иб қолган. Б унинг сабаблари қуйидагилардан иборат:
а) д и н га қарш и кураш давлат си ёсати н и н г тар к и б и й қис- 
м ига а й л а н т и р и л га н л и ги , д и н и й та ъ л и м о тн и и л м и й Урга­
ниш учун етарли ш ар т-ш ар о и тл ар н и н г мавжуд эм аслиги;
б ) с о б и қ И т т и ф о қ д а в р и д а аҳоли га д и н и й та ъ л и м б е- 
р и ш н и н г яхш и йўлга қўйилм аганлиги;
в) д и н и й таш ки лотлар ва улам оларнинг куч ва и м к о н и я т- 
лари дан аҳолини тарб и ял аш да ф ой далан и лм аган ли ги .
Д и н и й экстрем и зм ва м утаассиблик д и н и й ф ун дам ен та- 
л и зм н и н г негизида (лоти н ча