Ўзбекистон республикаси ички ишлар вазирлиги а к а д е м и я

уни ўрганишда тадқиқотчиларнинг диққатга сазовор қараш- 
ларига тўхталиб ўтишни тақозо этади.
Италиялик тадқиқотчи Ж.Вико биринчила^дак бўлиб 
афсонанинг фалсафий назариясини ишлаб чиққан. У афсо- 
нани одамларнинг устидан ҳукмронлик қиладиган олий куч­
ларни ҳис этишлари ва улардан қўрқишлари сабабли вужуд­
га келган хаёллар ўйини деб ҳисоблаган.
Қадимги даврда табиий ва ижтимоий кучлар олдида ин­
соннинг ожизлиги кундалик фаолиятида доимо ўзини намо­
ён қилиб турса-да, борлиқни ҳиссий-мантиқий идрок этган.
Инглиз этнографи Э.Тейлорнинг фикрига кўра, афсона- 
лар ва диний эътиқодларнинг асосини анимизм ташкил эта­
ди. Қадимда одамлар предметлар ва ҳодисаларнинг моҳия- 
тини тушунтиришда ҳар бир нарсада руҳлар мавжудлигига 
ишонишдан келиб чиқиб, теварак-атрофдаги жараёнларни 
руҳлар фаолиятининг натижаси сифатида талқин қилганлар. 
Афсона одамларнинг воқелик тўғрисидаги содда фикрлари 
бўлиб, туш кўриш ва аждодлар руҳлари билан мулсқоти на­
тижасида пайдо бўлган деб \исобланади.
Афсонани ўрганишда тадқиқотчи Б.Малиновскийнинг 
қарашлари алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Тадқиқотчи афсо­
нани назарий таълимот деб ҳисобламайди. Унинг фикрига 
кўра, афсона воқеликни тушунтирмайди, балки эътиқодни 
воқелик сифатида идрок этади. Ҳақиқатан, қадимги даврлар
- 42 -

---

ҳақида ҳикоя қилувчи афсоналар одамларнинг эътиқодини 
ифодалайди ва умумлаштиради, жамиятда қарор топган ахлоқ 
нормаларини асослайди, маросим ва удумларнинг мақсадга 
мувофиқлигини қайд этади, хулқ-атвор қоидаларини ўзида 
мужассамлаштиради. Шу боис афсона борлиқ ҳақидаги сод­
да қарашлар ва тасаввурлар эмас, балки фаол ижтимоий куч,