Zbekiston respublikasi milliy gvardiyasi harbiy-texnik instituti
-§. Aqli rasolik va aqli norasolik
Download 1.99 Mb. Pdf ko'rish
|
JINOYAT HUQUQI KURSI 1 tom
- Bu sahifa navigatsiya:
- NOTA BENE !
- (JK 18-moddasi 1-qismi). JK 18-moddasi 1- va 2-qismlarini
- Yuridik mezon
- Aqli rasolikning irodaviy belgisi
- Aqli rasolikning tibbiy mezoni
- (JK 18-moddasi 2-qismi).
- NOTA BENE ! Aqli norasolik
- Aqli norasolikning yuridik mezoni
- JK 18-moddasi 2-qismi
- JK 18-moddasi 2-qismiga
- Maniakal-depressiv psixoz
- Ongning g‘ira-shira holati
- «Qisqa tutashuv» reaksiyasi
|
3-§. Aqli rasolik va aqli norasolik: tushuncha va mezonlar Jinoyat subyekti faqatgina ong va irodasi bor, ya’ni aqli raso shaxs bo‘lishi mumkin. Qonunchilik bilan o‘rnatilgan jinoyat subyektining belgisi sifatida aqli rasolik va shaxsning yoshi o‘zaro bir-biri bilan chambarchas bog‘langan 1
Қаранг: Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг 2000 йил 15 сентябрдаги «Вояга етмаганларнинг жиноятлари ҳақидаги ишлар бўйича суд амалиёти тўғрисида»ги қарори 21-сон қарори, 5-банди 1- қисми // Тўплам, 2-жилд. – Б. 25. 2
Ўша жойда. 240
bo‘lib, jinoyat tarkibida o‘zaro bir-birini to‘ldirib turadi, jinoyat subyektinigina emas, balki jinoyat tarkibini aniqlashda ham muhim ahamiyatga egadir. Bu belgilarning mavjud bo‘lmasligi yoki ulardan birining mavjud bo‘lmasligi ham jinoyat tarkibining yo‘qligini bildiradi. Shuningdek, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsning aybdorlik va jinoiy javobgarlik masalasi bekor bo‘ladi. O‘z xatti-harakatlarining faktik tomonini va ahamiyatini to‘g‘ri tushunib yetish va baholash qobiliyati hamda shu bilan birga o‘zining harakatlarini va irodasini ongli boshqarish aqli raso shaxsni aqli noraso shaxsdan ajratib turadi. NOTA BENE ! Jinoyat subyekti belgisi sifatida aqli rasolik shaxsning muayyan rivojlanish bosqichidagi qobiliyati, ijtimoiylashuvidan kelib chiquvchi yoshdagi va jinoyat sodir etish vaqtidagi ruhiy jihatdan sog‘lig‘i hamda harakatlari uchun o‘z-o‘ziga hisob berishi va ularni boshqarishi, keyinchalik jinoiy javobgarlik va jazoni o‘tashdagi ruhiy holati sifatida belgilanadi.
Aqli rasolik jinoiy javobgarlikning va aybning dastlabki sharti bo‘lib, u shaxsning o‘z qilmishining ijtimoiy xavfli xususiyatini anglashi va boshqara olishi bilan belgilanadi (JK 18-moddasi 1-qismi). JK 18-moddasi 1- va 2-qismlarini taqqoslovchi tahlildan kelib chiqib, xulosa qilish mumkinki, aqli rasolik insonning muhim va ajralmas xususiyatlaridan biri bo‘lib, aqli norasolikka nisbatan bir qadar keng va ayni paytda ixcham tushuncha hisoblanadi. Aqli raso deb, nafaqat ruhiy jihatdan sog‘lom shaxs, qandaydir ruhiy buzilishi bo‘lgan, ammo jinoyat sodir etish vaqtida o‘z harakatlarini u yoki bu sharoit yoki holatda ongli va to‘g‘ri baholay olish imkoniyatiga ega shaxs ham topilishi mumkin. Bu holatda so‘z sud-psixiatriya va sud-tergov amaliyotida bo‘lgan shaxsning o‘z jinoiy harakatlarini anglash va ularni boshqarish qobiliyatini yo‘qotmaydigan ruhiy kasalliklar va buzilishlar to‘g‘risida boradi. Xatto tibbiy mazmunda ham «ruhiy nosog‘lom»ligi tasdiqlangan jinoyat 241
subyekti aqli raso bo‘lishi mumkin. Bunda so‘z, nafaqat, ruhiyatning «chegara» holatlari haqida, balki surunkali kasalliklar haqida boradi, aynan: shizofreniya (remissiya holatlarida), epilepsiya (tutqanoqdan oldin) va boshqa holatlarda. Shu bilan birgalikda, amaliyotda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsning aqli rasoligiga nisbatan har qanday shubhalar, qachonki, uning o‘zini tutishi o‘z-o‘zini boshqarishiga to‘g‘ri kelmasa, tashqi omillarga noto‘g‘ri reaksiya va boshqalar, aybsizlik prezumpsiyasi mazmunidan kelib chiqib, shu shaxsning foydasiga hal qilinishi kerak. Bu holatlarda ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsga nisbatan dastlabki tergovda uning ruhiy holatini aniqlash uchun JPK 173-moddasi 1-qismiga ko‘ra, majburiy tartibda sud-psixiatriya ekspertizasi o‘tkaziladi. Keyinchalik jinoyat sodir etgan shaxsning aqli rasoligi to‘g‘risidagi masalani hal qilish sud-psixiatriya xulosasi asosida sud tomonidan O‘zbekiston Respublikasi JPK 446-moddasiga ko‘ra amalga oshiriladi. Aqli rasolik va aqli norasolikni tartibga soluvchi qonunchilikka ko‘ra, bu ikki tushunchalarni ajratib turuvchi formula ikki mezonning majmuidan tashkil topib, ulardan biri yuridik mezon, ikkinchisi esa tibbiy mezondir. Yuridik mezon ikki belgini xarakterlaydi: intellektual va irodaviy. Aqli rasolikning intellektual belgisi jinoyat sodir etish vaqtida shaxsning sodir etayotgan qilmishi faktik xususiyatini va ijtimoiy xavfini anglash qobiliyati sifatida ko‘riladi.
vaqtidagi o‘z harakatlarini boshqara olish qobiliyatini, ya’ni o‘zining ichki xohishini va ishonchi orqali o‘z irodasini boshqarish qobiliyatini anglatadi. Shaxsning o‘zi tomonidan sodir etgan jinoiy qilmishini tushunish qobiliyati va buni sodir etish jarayonida ongli qaror qabul qilishi jinoyat subyektini qasddan yoki ehtiyotsizlikdan ijtimoiy xavfli qilmish sodir etganlikda ayblash uchun yetarli asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu o‘z navbatida, ayb uchun javobgarlik prinsipida (JK 9-moddasi) bevosita o‘z aksini topgan. Intellektual va irodaviy belgilar, albatta, birgalikda olib qaralishi kerak. 242
Aqli rasolikning tibbiy mezoni sud-psixiatriya ekspertizasidan kelib chiqib aniqlanadi, zero bu jinoyat sodir etishda ayblanayotgan shaxsning tibbiyot nuqtai nazaridan biologik va psixologik butunligi, fikrlash jarayonining me’yorda ekanligi va boshqa fikrlash faoliyatining o‘ziga xosliklarini o‘rnatadi. Aqli rasolikning tibbiy mezoni sog‘lom insonning psixik va tibbiy nuqtai nazardan ruhiy holatini aks ettiradi. Aqli norasolik aqli rasolik tushunchasiga qarama-qarshi tushuncha bo‘lib, u jinoyat qonunchiligida ochib beriladi (JK 18-moddasi 2-qismi). Qandaydir ijtimoiy xavfli qilmishni sodir etgan aqli noraso shaxs jinoyat subyekti bo‘la olmaydi. U jinoiy javobgarlikka tortilmasligi va unga nisbatan jinoiy jazo tayinlash mumkin bo‘lmaganligi tufayli, unga faqatgina tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llanishi mumkin. Ongli va maqsadli harakatlarning bo‘lmasligi aqli noraso qilmishni kvalifikatsiya qilishning o‘ziga xos xususiyatini shartlaydi.
vaqtida sodir etayotgan harakatlar (harakatsizligi)ning ijtimoiy xavfli xususiyatini anglay va boshqara olmaydi. Bu o‘z navbatida, jinoiy javobgarlikni istisno qiladi.
Aqli norasolikda ruhiyatning kasallik jarayonlari tufayli, qoidaga ko‘ra, miyaning qabul qilish funksiyasi buziladi, buning natijasida, odatda, ongning muhim sifati – anglash yo‘qoladi. Aqli norasolik ham aqli rasolik kabi ikki: yuridik (psixologik) va tibbiy (biologik yoki psixiatrik) mezonlar orqali belgilanuvchi, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsni jinoyat subyekti hisoblamasdan oldin, uning ruhiy holati to‘g‘risida har tomonlama baho berish imkonini beradi. Aqli norasolikning yuridik mezoni jinoyat sodir etish vaqtida shaxsda o‘z harakatlarining faktik xususiyatini va qilmishining ijtimoiy xavfini anglash (intellektual) va boshqarish (irodaviy) imkoni yo‘qligida aks etadi. Bu mezon ruhiy buzilishlar og‘irligini psixologik tushunchalar 243
orqali aniqlaydi va bu bilan sudga ekspert bahosi natijasini tushuntirib, shaxsning aqli rasoligini istisno qiladi. Yuridik mezonni o‘rnatish uchun uning elementlaridan birining bo‘lishi yetarli: yoki intellektual yoki irodaviy payt orasida «yoki» bog‘lovchisidan foydalanish orqali JK 18-moddasi 2-qismi dispozitsiyasini ifodalashda tasdiqlangan. Aqli norasolik yuridik mezonining intellektual belgisi jinoyat sodir etish vaqtida harakatlarni anglay olmasligini bildiradi, ya’ni bu qandaydir ruhiy buzilishi bo‘lgan shaxsning u yoki bu muayyan sharoit yoki holatda o‘z jinoiy qilmishining ijtimoiy xavfliligi va faktik xususiyatini to‘la anglay olmasligidir. Ruhiy kasal shaxsning normal fikrlash faoliyatining buzilganligi unga obyektiv borliqda o‘zini to‘g‘ri tutish va atrof-tashqi olam hodisalarini qabul qilish imkoniyatini bermaydi. Ruhiyati buzilgan shaxs har bir muayyan holatda nafaqat o‘z harakatlarini anglamaydi, balki ular oxir-oqibat nimalarga olib kelishini ham tushunmaydi. Yuridik mezonning intellektual belgisi jinoyat qonunida (JK 18-moddasi 2-qismi) qandaydir ruhiy kasallik sababli «o‘z harakatlarining ahamiyatini anglay olmagan» deb bejiz ko‘rsatilmagan. Ta’kidlash joizki, amaliyotda shunday holatlar borki, shaxs o‘z qilmishini anglaydi, ammo ularni boshqarish imkoni bo‘lmaydi, ya’ni uning irodaviy holati shikastlangan. Bu holatda so‘z yuridik mezonning irodaviy belgisi to‘g‘risida boradi. Yuridik mezonning irodaviy belgisi, o‘z-o‘zidan, ruhiy buzilishlar ta’siri ostida, ya’ni kasallik holatida shaxsning o‘z harakatlarini boshqarish imkoniyatiga ega bo‘lmasligida ko‘rinadi. Ya’ni, e’tibor shaxsning jinoyat sodir etish vaqtidagi kasallik holatiga emas, balki uning ruhiy holatiga qaratilishi kerak. Ruhiy kasallik inson ongini buzib, boshqa psixik funksiyalari buzilishiga ham olib keladi hamda buning natijasida shaxsning nafaqat o‘z harakatlarini anglashi va tushunishi, balki boshqarish qobiliyati ham yo‘qoladi, masalan, ruhiy kasallarda o‘g‘irlikka moyilligi kuchli (kleptomaniya), o‘t qo‘yishga hirs (piromaniya), maqsadsiz xayollarga intilish, daydilik (dradomaniya), odam o‘ldirish yoki o‘zini-o‘zi o‘ldirishga intilish (gomitsidomaniya, suitsidomaniya) kabi 244
holatlar paydo bo‘ladi. Bu kasalliklar o‘z harakatlarini tushunish va ruhiy buzilishlar (ruhiy kasalliklar)dan biri bo‘lganda bunday intilish va qiziqishlarga qarshilik qila olmaydi, ularni doim kuzatib yuradi va tinchlik bermaydi. Shunday qilib, aqli norasolik holati, tibbiy va yuridik mezonlar majmuini tashkil qilib, jinoyat sodir etish vaqtida shaxs yo o‘z harakatlarining faktik xususiyatini va ijtimoiy xavfini anglay olmaslik qobiliyati bo‘lmasligiga (intellektual belgi) yoki ularni boshqara olish qobiliyatining bo‘lmasligiga (irodaviy belgi) yo‘l qo‘yadi. Amaliyotda shunday holatlar uchraydiki, ijtimoiy xavfli qilmish sodir etishda yuridik mezonning intellektual va tibbiy belgisi birgalikda shaxs aqli norasoligini ifodalaydi. Bu holatda so‘z «ideal» aqli norasolik holati haqida boradi, qachonki, ruhiy buzilish bo‘lganda shaxs huquqbuzarlik sodir etgan vaqtda nafaqat o‘z harakatlarining faktik xususiyatini va ijtimoiy xavfini anglay olmaydi, balki ularni boshqara olmaydi ham. Odatda, bu patologik mastlik yoki surunkali ruhiy buzilishlar va boshqa kasallik holatlarida bo‘ladi. Shaxsni aqli noraso deb topish uchun yuridik mezon tibbiy mezonning natijasi bo‘lishi lozim. JK 18-moddasi 2-qismiga ko‘ra, aqli norasolikning tibbiy mezoni quyidagi to‘rtta guruh ruhiy kasallikning mavjudligida ko‘rinadi: – surunkali ruhiy kasallik; – vaqtinchalik ruhiy kasallik; – aqlning pastligi; – kasallikning boshqa holatlari. Tibbiy mezonni o‘rnatish uchun qonunda ko‘rsatilgan biron-bir ruhiy kasallikning xohlagan guruhidan aqalli bittasi mavjud bo‘lishi lozim. Sud psixiatriyasi va jinoyat huquqida surunkali ruhiy kasalliklarga amalda davolab bo‘lmaydigan yoki qiyin davolanadigan ruhiy kasalliklar taalluqlidir. Mazkur kasalliklar rivojlanish yoki o‘tib ketish xususiyatiga ega. Ular kasal ruhiyatini chuqur va turg‘un o‘zgarishlarga olib keladi. Sud psixiatriyasida bunday ruhiy kasalliklar deb, quyidagilar qabul qilingan: shizofreniya, epilepsiya, maniakal-depressiv psixoz, miya sifilisi, 245
progressiv falajlik, qarilik aqli zaifligi, epidemik entsefalit va boshqa qiyin davolanadigan yoki umuman davolab bo‘lmaydigan ruhiy kasalliklar. Shizofreniya – bu surunkali o‘sib boruvchi ruhiy kasallikdir. Biroq, bu kasallikning mavjud bo‘lishi shaxsning jinoyat sodir etishda aqli rasoligi to‘g‘risidagi masala yuridik mezonidan kelib chiqib aniqlanadi, agar u muayyan holat va zarur vaziyatga xos bo‘lsa, shaxsning ayni paytdagi ruhiy holatiga ta’sir o‘tkazuvchi holatlar hisobga olinib hal qilinadi
1 .
Epilepsiya («yiqiluvchi kasallik») – bu mushaklarning tortishuvi va tortishuvisiz boradigan paroksizmlardan, psixozlar, chuqur darajadagi aqli zaiflikka olib keladigan, o‘ziga xos shaxs o‘zgarishidan va klinik ko‘rinishidan iborat bo‘lgan kasallik. Berilgan guruhdagi ruhiy kasalliklar orasida sud-psixiatriya amaliyotida keng tarqalganlik bo‘yicha epilepsiya shizofreniyadan keyingi ikkinchi kasallik hisoblanadi. Kasallikdagi tutqanoqlar soni har xil, to‘satdan turli paytda va turli joyda bo‘lishi mumkin, ya’ni hayoti davomida bir martadan to sutkasiga bir necha martagacha. Qoidaga ko‘ra, kasallar tutqanoq paytida hushidan ketadi, o‘ziga kelganda esa, hech narsani eslay olmaydi. Shu bilan birga, epilepsiyada shizofreniyadagi kabi, jinoyat sodir etish vaqtida shaxsning aqli rasoligi istisno etilmaydi 2 .
fazalarda o‘tadigan kasallik. Birinchi holatda, maniakal faza yuqori kayfiyat va haddan tashqari hayajonlanish bilan, ikkinchi depressiv fazada – kayfiyatning tushishi, mehnat qobiliyatining pasayishi, o‘z-o‘ziga ishonchsizlik, somatik va vegetativ o‘zgarishlar bilan xarakterlanadi 3 .
kelsak, bu odatda, sifilis bilan kasallanganlarning 1–5 % ida 10–12 yil o‘tgandan so‘ng kuzatiladi va qoidaga ko‘ra, tez o‘suvchi aqli zaiflik hamda nevrologik buzilishlar bilan xarakterlanadi. Progressiv falajlikda miyaning og‘ir xastalanishi kuzatiladi, qaysiki, miya sifilisi ruhiy kasalligidek birmuncha yengil shaklga ega 4 .
Қаранг: Судебная психиатрия. М., 1986, Б. 139. 2
3
Ўша жойда, Б. 167–168. 4 Ўша жойда, Б. 218–221.
246
Tibbiy mezonning ikkinchi guruhini birinchi guruhdagi ruhiy kasalliklarga taqqoslaganda, qisqa muddat kechadigan va davolab bo‘ladigan ruhiyatning vaqtinchalik buzilishi tashkil qiladi. Ko‘pgina hollarda bu kasalliklar to‘satdan paydo bo‘lishi va kasalning to‘liq sog‘ayishi bilan tugaydi. Bunday buzilishlarga psixiatriyada istisno holatlar deb nomlanadigan, tashqi muhit bilan bog‘liq, to‘satdan paydo bo‘ladigan ruhiyatning qisqa muddatli buzilishlari taalluqli. Kasallikning istisno holatlariga quyidagilar kiradi: – oddiy alkogolli mast bo‘lishdan farqlash lozim bo‘lgan patologik alkogolli mastlik; – patologik affekt; – ongning g‘ira-shira holati; – «qisqa ulanish» reaksiyasi; – patologik uyqu holati, shuningdek, alkogolli psixozlar va h.k 1 .
Ruhiy buzilishlarning ushbu guruhi kasal ruhiy faoliyatining aynan qisqa muddat buzilishi bilan xarakterlanadi, qaysiki, har bir jinoyat sodir etgan muayyan shaxsning aqli rasoligi yoki yuridik mezon mavjud bo‘lganda, aqli norasoligi istisno etilmaydi. Patologik mastlik – o‘tkir qisqa muddatli o‘tadigan ruhiy buzilishlar guruhiga taalluqli bo‘lib, ongning g‘ira-shira buzilishlari, alahsirash va o‘rab turgan olamni buzib qabul qilish bilan tavsiflanadi. Bu holat bir necha minutdan bir necha soatgacha davom etishi mumkin va oddiy alkogolli mastlikdan farq qiladi. Odatda, bu alkogolli intoksikatsiya (xumor) paytida kelib chiqadi. O‘z navbatida, patologik affekt ruhan jarohatlantiruvchi omillar (yaqin qarindoshining o‘limi, og‘ir haqoratlanish, mulkiy shikast yetkazilishi va boshqalar), ya’ni og‘ir ruhiy ta’sirlanish yoki hayajonlanish bilan bog‘liq ruhiyatning qisqa muddat buzilishi bilan xarakterlanadi. Ongning g‘ira-shira holati istisno holatlar turi sifatida bir shaxsda takroran kelib chiqishi mumkin. Bu ruhiy holat kasalning o‘zini ijtimoiy 1
247
xavfli tutishini belgilovchi alahsirash, gallyutsinatsiya, jahl, g‘azab bilan davom etadi. «Qisqa tutashuv» reaksiyasi, shuningdek, ruhiy hayajonlantiruvchi zo‘riqish holati bilan bog‘liq. Bu ruhiy kasallik ongning buzilishida yoki to‘satdan bo‘ladigan impulsiv harakatlarda namoyon bo‘ladi, bu esa, atrofdagilar uchun xavf tug‘dirishi mumkin. Alkogolli psixozlar orasida oq so‘zak kasalligi tez-tez uchraydi, odatda, u alkogolizm bilan kasallangan shaxsda spirtli ichimliklarning uzoq intoksikatsiyasi to‘xtagach ikki-uch kundan so‘ng paydo bo‘ladi. Oq so‘zak ko‘pincha, ko‘rish va eshitishdagi gallyutsinatsiya, agressiv harakat va qattiq hayajonlanishlar bilan kuzatiladi. Bu paytda kasal hujum qilishi yoki «g‘arazli» dushmanlardan va «kuzatuvchilardan», har xil zararkunandalardan, hasharotlardan, hayvonlardan himoyalanishi mumkin, shuningdek, ijtimoiy xavfli qilmish sodir qilishi mumkin. Alkogolli gallyutsinoz qoidaga ko‘ra, kasal ongining saqlanishi orqali uni doim kuzatib yuruvchi ko‘rish va eshitish gallyutsinatsiyasi mavjudligi bilan farqlanadi. O‘z navbatida, alkogolli paranoid alkogolli psixozning turi sifatida nafaqat gallyutsinatsiyalar bilan, balki kasalning ongi saqlansa-da, kuzatish, zaharlash, rashk, o‘ch olish, alahsirashlar kuzatilishi bilan xarakterlanadi. Alohida ta’kidlash joizki, bu guruhdagi vaqtinchalik ruhiy buzilishlar mavjud bo‘lganda aqli norasolik to‘g‘risidagi masala, tibbiy mezon birinchi guruhdagi ruhiy kasalliklardagi kabi kasallik o‘tishining hamma ko‘rsatgichlari va kasalning o‘rab turgan sharoitda to‘g‘ri harakatlanishi hamda o‘zini boshqara olish qobiliyati hisobga olingan holda hal qilinadi. Tibbiy mezonning uchinchi guruhini aqli zaiflik (oligofreniya) tashkil etadi. Psixiatriyada oligofreniya yoki tug‘ma aqli zaiflik deganda, tug‘ilish vaqtida miyaning jarohatlanishi bilan shartlanadigan yoki bola ruhiyatining kasallik holatlari natijasida go‘daklikda orttirilgan patologik holat tushuniladi. Aqli zaiflik ko‘pincha, nafaqat, miyaning organik o‘zgarishi natijasida, balki har xil jarohat, infeksiya va kasalliklar 248
oqibatida fikrlash, aqliy qobiliyat, eslash, diqqatni to‘plash kabi inson ruhiy funksiyalarining rivojlanmay qolishi bilan tavsiflanadi. Aqli zaiflikning eng asosiy belgisi umumiy ruhiy nomukammallik hisoblanadi 1 .
bo‘linadi: – debillik (yengil shakli); – imbetsillik (o‘rta shakli); – idiotiya (og‘ir shakli). Debillik – aqli zaiflikning eng yengil va keng tarqalgan shakli. U ko‘pgina hollarda shaxsni har xil jinoiy qilmishlar sodir etishda aqli rasoligini istisno etmaydi, chunki ular muayyan sharoitda o‘z qilmishining xususiyatini anglay oladilar va boshqara oladilar. Aqli zaiflikning bu shaklida shaxsda tafakkurning yetishmasligi yoki fikrlay olish qobiliyatining bo‘lmasligi yoki fikrlashning soddaligi kuzatiladi. Imbetsillik tug‘ma yoki orttirilgan aqli zaiflikning yengilroq darajasini aks ettiradi. Bu kasallikka chalinganlar atrofidagilar uchun muayyan xavf tug‘diradi va kasallik o‘tkirlashgan davrda har xil jinoyatlarni sodir etishga moyil bo‘ladilar. Ko‘pincha, bu ijtimoiy xavfli harakatlar ularning anglamasligi bilan tavsiflanadi.
nutqi va boshqa ruhiy funksiyalari deyarli umuman bo‘lmaydi. Qoidaga ko‘ra, bunday kasallar statsionar davolanishga, doimiy qarab turishga muhtoj bo‘lishadi. Tashqi omillarning qo‘zg‘alishi va ta’sir etishi natijasida kasallar atrofidagilar va o‘ziga nisbatan yovvoyilashib ketishi mumkin, shuningdek, jinoyat sodir etishga moyil bo‘lishadi. Ko‘pincha, bu guruh kasallar jinoyat sodir etishda, sud-psixiatriya ekspertizasi xulosasi asosida aqli noraso deb topiladi. Tibbiy mezon ruhiy kasalliklarining to‘rtinchi guruhini boshqa
vaqtinchalik turli buzilishlari bilan kuzatiladi, ammo surunkali yoki vaqtinchalik ruhiy kasallik hisoblanmaydi, faqat o‘zining psixopatologik 1
Қаранг: Судебная психиатрия. М., 1986, Б. 249–250; Б. 351–352. 249
belgilari va xususiyatlariga, kasallik o‘tishiga bog‘liq holda ularga tenglashtirilishi mumkin. Bunday kasalliklarga tug‘ma yoki orttirilgan ko‘rinishdagi hissiy-irodaviy tomonning buzilishi bilan tavsiflanadigan psixopatiyaning shakli taalluqli; og‘ir infeksion kasalliklardan keyin bo‘ladigan turli ruhiy buzilishlar; giyohvandlik xumor qilgan davrda giyohvandlarda bo‘ladigan asab-ruhiy buzilishlar, to‘liq ko‘zi ojizlik va karlik bilan bog‘liq shaxsning ruhiy o‘zgarishi. Sanab o‘tilgan ruhiy buzilishlar yoki ruhiy kasalliklardan istalgani alohida olinganda ham aqli norasolik tibbiy mezonini tan olish uchun yetarli hisoblanadi. Shuni e’tiborga olish kerakki, har doim ham ruhiy buzilishlarning mavjudligi (tibbiy mezon) aqli norasolik holati to‘g‘risida gapirish uchun asos bo‘lmaydi. Ruhiy kasallik shunday darajaga yetishi kerakki, unda shaxs jinoyat sodir etayotgan paytida o‘z qilmishini anglab yetmasligi yoki ularni boshqara olmasligi lozim. Boshqacha aytganda, aqli norasolikning yuridik (ruhiy) mezoni tibbiy mezon ruhiy kasalliklarining mohiyatini va chuqurligini belgilaydi. Aqli norasolik holatida ijtimoiy xavfli qilmish sodir etgan shaxsga nisbatan sud tibbiy yo‘sindagi majburlov choralarini qo‘llashi mumkin. Bunday majburlov chorasini qo‘llash uchun sud, shaxs tomonidan jinoyat qonunida ko‘rsatilgan ijtimoiy xavfli qilmishning sodir etilganlik faktini, shuningdek, qilmishning aynan aqli noraso shaxs tomonidan sodir etilganligi va kasallik holati shaxsning jamiyat uchun xavfliligini isbotlashi lozim. Aqli norasolik faqat jinoyat sodir etilgan vaqtga nisbatan belgilanadi. Agar shaxs surunkali ruhiy kasallik, masalan, shizofreniya bilan kasallangan bo‘lib, biroq ijtimoiy xavfli qilmish sodir etish vaqtida remissiya holatida, ya’ni kasallik anchagina tuzalish paytida bo‘lgan bo‘lsa, yuridik mezon yo‘qligi sababli u aqli raso va o‘z qilmishi uchun javobgar deb topiladi. Jinoyat sodir etgandan keyin shaxsda ruhiy buzilishlar kelib chiqsa, unga nisbatan ham tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari ko‘riladi. Agar aqli norasolik vaqtinchalik ruhiy buzilishlardan kelib chiqqan bo‘lsa, jinoyat-protsessual qonunchiligiga ko‘ra, ish yuritish ayblanuvchi 250
to‘liq sog‘ayishigacha to‘xtatib turiladi. Bu shaxs sog‘ayganda jinoiy javobgarlikka tortilishi mumkin va unga nisbatan jazo qo‘llash mumkin (albatta, jinoiy javobgarlikka tortish muddatlari chegarasi hisobga olinib). Agar ruhiy kasallik jinoyat sodir etgandan keyin dastlabki tergovda paydo bo‘lsa va og‘irlashsa, bunday shaxsga nisbatan sud JK 67-moddasi asosida tibbiy yo‘sindagi majburlov choralari qo‘llaydi, sog‘aygandan keyin ishni ko‘rish davom ettirilishi mumkin.
Download 1.99 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|