Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим

P R YE D M YE T L I 
KOMMUNIKASIYA
O 
L M O 
Q
 
S
INDIRM
OQ
 
QUY
IB Y
UB
ORM
OQ
 
Y
UR
IS
H
 
Y
UGUR
IS
H
 
S
AK
RA
S
H
 
 
NUT
Q
 HAR
AKAT
I 
IS
HORA
LAR
 
M
IMIKA
 
 
PREDMETLI XARAKAT - harakatlantiruvchi 
tizim shartlashgan maqsad, aniq shart-
sharoitlarga 
erishishdan tashkil topgan 
.
ARALASHTIRMOQ
HA R A K A T 
USTANOVKA VA HOLATNI USHLAB TURISH 
TURISH 
O'TIRISH 

---

70 
Инсон фаолияти нарсаларни ўзлаштиришга йўналтирилган саъи - 
ҳаракатлардан ташқари: а) тананинг фазовий ҳолати, б) қиѐфанинг сақланиши 
(тик туриш, ўтириш), в) жой алмашиш (юриш-югуриш), г) алоқа воситалари 
саъи-ҳаракатлари қатнашади. Одатда алоқа воситалари таркибига; а) ифодали 
саъи- ҳаракат (имо-ишора, пантомимика), б) маъноли ишора, в) нутқий саъи- 
ҳаракатларни киритади.Саъи-ҳаракатларнинг ушбу турларида таъкидлаб 
ўтилганидан ташқари мушаклар, ҳиқилдоқ, товуш пайчалари, нафас олиш 
аъзолари иштирок этади. Демак, нарсаларни ўзлаштиришга қаратилган 
ҳаракатнинг ишга тушиши муайян саъи- ҳаракатлар тизимининг амалга 
оширилишини англатади. Бу ҳодиса кўп жиҳатдан ҳаракатнинг амалга ошиши, 
шарт-шароитларга боғлиқ. Жумладан: а) китобни олиш қаламни олишдан 
бошқачароқ тарздаги саъи-ҳаракатни тақазо этади, б) автомобилни ҳайдаш
велосепедда учишга қараганда ўзгача саъи-ҳаракат талаб қилади, в) еллик 
килограмм штангани кўтаришда бир пудлик тошга қараганда кўпроқ қувват 
сарфланади, г) картонга катта шаклни жойлаштириш, қийин кечади.
Юқорида келтирилган мисоллар турлича объектларга тааллуқли 
бўлишига қарамай, уларда ҳаракатнинг мақсади ягонадир. Объектларнинг 
турлича эканлиги саъи-ҳаракатларнинг олдига ва мушак фаолияти тузилишига 
ҳар хил талабларни қўяди. Ушбу воқелик рус олимлари П.К.Анохин, Н.А. 
Бернштейн, Е.А.Асратянларнинг тадқиқотларида исботлаб берилган. Уларнинг 
умумий мулоҳазаларига қараганда, мушакларнинг фаолияти саъи - ҳаракат 
вазифаси билан эмас, балки мазкур саъи-ҳаракат
рўй берадиган шарт-шароитлар билан бошқарилиш мумкин. Мушаклар бу 
ўринда саъи- ҳаракатларнинг йўналишини ва тезлигини таъминлаш учун 
хизмат қилади, ҳар хил қаршиликларни (ҳажм, куч, вазн таъсири) муайян 
даражада сусайтиради.
Саъи-ҳаракатларнинг назорат қилиш жараѐни ва уларни бошқариш 
тескари алоқа тамойилига биноан рўѐбга чиқади. Ушбу ҳодисани амалга ошиш 
имконияти қуйидаги омилларга бевосита боғлиқ ҳолда кечади: а) сезги 
аъзолари алоқа канали вазифасини бажарган тақдирда; б) улар ахборот манбаи 
сифатида ҳаракат ролини ўйнаганда; в) саъи-ҳаракатларни акс еттирувчи 
аломатлар бу жараѐнда хабар йетказувчи сифатида қатнашганида ва бошқалар. 
Таъкидлаб ўтилган омиллар орқали амалга ошадиган тескари алоқанинг бундай 
шаклини (кўринишини) рус тадқиқотчиси П.К.Анохин тескари