Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги алишер навоий номидаги тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университети

Экспериментал фонетика. Фонетиканинг бу турида нутқ товушларининг физик-акустик ва артикуляцион жиҳатлари махсус асбоблар (пневмограф, оссилограф, фонограф, спектрограф ва бошқалар) ёрдамида тадқиқ қилинади, шу асосда товушларнинг сифат ва миқдор белгилари (баландлиги, кучи, тембри, спектри, чўзиқлик даражаси), уларнинг артикуляцияси (ҳосил бўлиш ўрни, усули) аниқланади. Текширишнинг ушбу усули нутқ товушларининг алоҳида белги-хусусиятларини аниқ белгилашга имконият яратади. Масалан, бу усул воситасида унли товушларнинг чўзиқлик ёки қисқалик, ундошлардаги портлаш ёки сирғалиш ҳодисасини жуда аниқ белгилашга, нутқ товушларининг таснифига асос бўлади.
Экспериментал фонетика нутқ товушларининг физиологик ва акустик хусусиятларини турли хил асбоб-ускуналар ёрдамида ўрганади. Текширишнинг ушбу усули нутқ товушларининг алоҳида белги-хусусиятларини аниқ белгилашга имконият яратади. Масалан, бу усул воситасида унли товушларнинг чўзиқлик ёки қисқалик, ундошлардаги портлаш ёки сирғалиш ҳодисасини жуда аниқ белгилашга, нутқ товушларининг таснифига асос бўлади.
Фонетика баҳсининг бундай тармоқланиши нутқ товушларини ҳозирги ўзбек тили меъёрлари нуқтаи назаридан тасвирлаш, тарихий екскурсия ниятида айрим нутқ товушларининг тараққиёт процессига ҳам назар ташлаш, адабий талаффузнинг шаклланиши ва такомилини кўрсатиш мақсадида адабий тил фонемаларини ўрни билан марказий йетакчи шеваларнинг нутқ товушларига йўл-йўлакай қиёслаб ўтишни тақозо етади.
Фонетиканинг мустақил бўлган бу бўлимлари ўзаро мустаҳкам боғланган. Улар бир-бирининг материалларига таяниб иш кўради.


4-§. Фонетиканинг бошқа соҳалар билан алоқаси

Бошқа тил фанлари орасида фонетика алоҳида ўрин тутади. Лексикология, морфология ва синтаксис турли лингвистик категориялар ва уларни ифодалаш воситаларини ўрганиб, моҳиятан фақат тилнинг инсоннинг ижтимоий табиати билан тўлиқ белгиланадиган идеал, семантик томони билан шуғулланади. Тилнинг жисмоний томони уларни қизиқтирмайди. Бу тушунарли, чунки берилган сўз ёки грамматик категориянинг маъноси, уларнинг маъноларининг ривожланиши сўз ёки грамматик шаклни ташкил этувчи товуш мажмуасининг физик хусусиятларидан бутунлай мустақилдир.

Фонетика эса функсионал жиҳатдан аҳамиятли бўлса-да, мустақил семантик маънодан маҳрум бўлган тил воситаларини ўрганади. Шунинг учун, у нафақат ижтимоий, балки инсоннинг жисмоний табиатини ҳам акс эттирувчи ҳодисалар билан боғлиқ.
Фонетика тилнинг товушлар системаси ва шу товушлар билан боғлиқ бўлган ҳар қандай ҳодисаларни ўрганар экан, у тилнинг барча сатҳлари билан, айниқса, лексика ва грамматика билан боғланади. Фонетика товушларнинг алмашиниши ва ўзгариши, адабий талаффуз меъёрлари, тўғри талаффуз қилиш қоидалари, бўғин ва урғу, унинг турлари каби муаммоларни ҳам ўрганади. Демак, фонетика ҳақида зарурий маълумотга эга бўлмай туриб, тўғри талаффуз қилиш билан алоқадор бўлган орфоэпия, тўғри ёзиш билан алоқадор орфография, шунингдек, грамматика (морфология ва синтаксис) қоидалари устида ҳам муваффақиятли иш олиб бориш мумкин эмас. Шу билан бирга, фонтикани ўрганиш орфография (тўғри ёзиш), орфоэпия (тўғри талаффуз қилиш) меъёрларини яхши ўзлаштириб олишга, адабий талаффуз билан шевалар талаффузи ўртасидаги фарқни аниқлашга катта ёрдам беради. Демак, фонетика тилшуносликнинг орфография, орфоэпия, лексикология, грамматика, диалектология каби бўлимлари билан бевосита алоқадордир.
Фонетика физика (акустика қисми) ва физиология фанлари билан ҳам яқин муносабатдадир. Фонетиканинг ўзига хос объекти туфайли нафақат тилшунослар, балки масаланинг фақат физик-физиологик томонлари билан қизиқадиган ва яқин вақтгача, қоида тариқасида, тилшуносликдан бутунлай ажралган ҳолда ишлаган физик ва физиологлар ҳам шуғулланадилар. Фонетика товушларнинг эшитилиш томонини ўрганишда акустика, талаффуз қилиниши, айтилиши, ҳосил қилиниш томонларини ўрганишда физиологияга таяниб иш кўради. Фонетика ушбу фаннинг маълумотларидан фойдаланади, бундан ташқари, у асосан уларга асосланади. Aммо бу уни чегаравий интизомга айлантирмайди. Фонетика физик ва физиологик ҳодисалар нуқтаи назаридан нолингвистик, ҳатто ноижтимоий фанлар билан боғлиқ бўлса-да, лингвистик фан бўлиб қолаверади.
Бундан ташқари, у адабиётшунослик (ҳижолар, ўлчов метрика ва таъсирли ўқиш каби) ва ижтимоий фанлар билан доимий алоқада бўлади.