Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технологияси институти

ҚАДИМГИ ДУНЁНИНГ МУМТОЗ НАФОСАТШУНОСЛИГИ - қадимги Юнон нафосатшунослиги ҳақида гап кетар экан, асосан, тўрт буюк фай­ласуфнинг номини тилга олиш одат бўлиб қолган; Суқрот,Афло­тун,Арасту,Эпикур. Лекин, аслида, уларгача ҳам Қадимги Юно­нистонда нафосатшунослик борасида анча-мунча ишлар қилинган. Чунончи, Демокрит, Пифагор, Гиппий, Георгий сингари софистлар (донишмандлар) оқимига мансуб файласуфларнинг қарашлари диққатга сазовордир. Мисол тариқасида Демокритнинг қарашларини олиб кўрайлик. У донишмандликни энг юксак фазилат, ақлни эса ахлоқий хатти-ҳаракатнинг мезони деб билади ва донишмандни ах­лоқли, нодонни ахлоқсиз одам сифатида таърифлайди. Демокрит­нинг фикрига кўра, инсон учун ҳаётдаги биринчи устоз эҳтиёж ва тажрибадир. Айнан шулар инсонни фойдали ва зарарли нарсаларни фарқлаш даражасига олиб келади.
Демокрит Қадимги юнон файласуфлари ичида биринчи бўлиб инсоннинг ички дунёсига мурожаат қилди. У ниятни (хатти-ҳара­кат сабабини) ҳаракатдан ажратади. Айни пайтда; “Номусли ва номуссиз одамни нафақат қилмиши, балки нияти орқали ҳам билиб олса бўлади”, дейди мутафаккир. Демокрит ҳаё ва ишончни қинғир ишлардан қайтариб турувчи куч тарзида таърифлайди. Фақат руҳан заиф ва гумроҳ одамларгина ўз муваффақиятсизликларини маъбуд­лар, тақдир ва тасодифлардан кўрадилар. Нодон ва ёмон одам лаззат, бахт ҳамда ҳаётнинг мақсади ҳақида нотўғри тасаввурга эга бўлгани учун ўзини бахтсизликка мубтало қилади.
Суқрот қарашларига келсак, у, Конфуцийга ўхшаб, ахлоқ би­лан нафосатни бўлинмас яхлитликда олиб қарайди: “Нимаики қону­ний бўлса, ўша адолатдандир”. Иккала мутафаккир ҳам ҳукмрон­ликнинг яхши ёки ёмон деб баҳоланишини фуқаролар тарбияси би­лан боғлайди, жасорат ва бетаъма хизмат намуналарини ўз дав­латлари ўтмишидан топади.
ҚАДИМГИ ЮНОНИСТОНДА ЭСТЕТИК ҚАРАШЛАР - қадимги юнон эстетик таълимотининг ибтидоси машҳур математик олим ва фай­ласуф Пифагор (э.а. 6-5 асрлар) номи ва у яратган мактаб билан боғлиқ. Пифагор ва унинг шогирдлари барча нарсаларнинг моҳия­тини рақамлар ва уларнинг ўзаро муносабатлари ташкил этади, коинот яхлитлигида ҳам рақам ақидаси ётади, деб уқтирадилар. Улар мазкур қарашларини нафосат оламига ҳам татбиқ этиб, эсте­тик тафаккурни бойитишга ўз ҳиссаларини қўшдилар. Пифагорчи­ларнинг нафосат асослари, мусиқавий ҳамоҳанглик асослари, яъни “хилма-хил овозли томонларнинг келишуви” умумбашарий ҳамоҳанг­лик (гармония) эканлиги ҳақидаги қарашлар ва ғоялари эстетик тафаккур тарихида муҳим ўрин тутади.
Қадимги эстетика тафаккурида моддийунчилик (материа­листик) йўналишни Гераклит (э.а. 540-480-йиллар) бошлаб берган эди. У нафосат хоссалари моддий дунёнинг ўзидан келиб чиққан,
нафосат ҳамоҳангликни англатади, ҳамоҳанглик эса қарама-қарши­ликлар бирлигини ташкил этади деб кўрсатди ва нафосатнинг нисбийлиги ғоясини илгари сурди.
Демокрит (э.а. 460-370-йиллар) гўзалликни ҳамоҳангликда, бўлакларнинг тўғри мутаносиблигида, томонлар мослиги (симмет­рия)да деб билди ва уни меъёр тушунчаси билан боғлади, у санъ­ат инсоннинг дастлабки эҳтиёжлари қондирилгандагина вужудга келади, деб уқтирди. Демокрит санъатнинг моҳиятини воқеликка тақлид қилиш (мимесис)да кўрди.