Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги бухоро озиқ-овқат ва енгил саноат технологияси институти

СУҚРОТНИНГ ЭСТЕТИК ҒОЯЛАРИ - (э.а. 470-399- йиллар) таъ­лимотида гўзаллик коинотдан инсон турмушига, унинг ички кечин­маларига кўчирилган бўлиб, гўзаллик ва эзгулик бирлиги ёки ҳозирги таьбир билан айтганда эстетика ва ахлоқ бирлиги етакчи ғоя сифатида баён қилинади. Суқрот эстетик тасаввурларнинг нисбийлиги ғоясини илгари суриб, эстетик ва манфаатли белгилар ўртасидаги яқин алоқадорлик мавжудлигини кўрсатиб берди.
АФЛОТУННИНГ ЭСТЕТИК ҒОЯЛАРИ - (э.а. 427-347- йиллар) Аф­лотун эстетикани ҳам гўзаллик фалсафаси, ҳам санъат фалсафаси сифатида таърифлайди. Афлотун фикрича, нафосат манбаини аввало ғоялар ташкил этади. Ҳис-туйғу берадиган барча нарсаларни аба­дий, ўзгармас ғоя “ёритиб турган”дагина гўзаллик кашф этилади. Унинг фикрича гўзаллик ўта ҳиссиётли бўлгани туфайли унинг моҳиятини ҳис-туйғу билан эмас, балки ақл-идрок билан англаш мумкин.
Афлотуннинг санъатга оид қарашларида ижодий жараённи илоҳийлаштириш, санъатни эса бутунлай ақл-идрокка тескари бўлган саъй-ҳаракат тарзида баҳолаш ўрин олган. У, қандайдир пасткашлик уринишлари сифатида таърифлаб, уни нарсалардан кўчирилган нусха, нарсаларнинг ўзи эса ғояларнинг хира нусхасидир, деб уқтиради.
Афлотун қарашларида эстетик тарбия назарияси муҳим ўрин тутади. У санъатнинг одамларга нисбатан ўтказа оладиган таъсир кучини тан олади, лекин бу таъсир кучи салбий, бузғунчи хусусиятга эга, деб таъкидлайди. Шу боис Афлотун истиқболда орзу қилган давлат мафкурасида мусиқадан бошқа барча санъат турларини тилга олмайди, мусиқанинг ҳам фақат “ҳарбийча жа­ранглайдиган”, “мардона” шаклларига ўрин ажратади. Шундай қилиб, Афлотуннинг санъатга ва эстетик тарбияга доир қарашлари таркидунёчилик, қаттиққўллик руҳи билан суғорилган.
АРАСТУНИНГ ЭСТЕТИК ТАЪЛИМОТИ - қадимги юнон эстетика назариясининг чўққиси ва якуни сифатида Арасту (э.а. 384-322- йиллар) эстетик таълимоти катта аҳамият касб этади. Арасту фикрича, нафосат асосини моддий дунёдаги нарсалар ташкил қила­ди, нафосат ана шу нарсаларнинг тартиблилик, мувофиқлилик, аниқлик, уйғунлик, яхлитлик хоссаларида намоён бўлади.
Санъат амалиёти Арасту эстетикасининг ҳаётбахш манбаидир. Буюк мутафаккир ана шу амалиёт билан узвий боғланган назарий қоидаларни яратди.
Арасту эстетик таълимотида Демокритнинг воқеликка тақлид қилиш (мимесис) ҳақидаги ғояси янада ривожлантирилди. У санъ­атни воқеликка - одамлар, нарсалар ва инсон фаолиятига тақлид қилиш воситаси сифатида баҳолаб, санъатни идрок қилишда ҳосил бўладиган шодликни тасвирланган нарсаларни таниганликдан чиқадиган натижа билан боғлайди. Арасту санъатнинг инсон руҳига ўтказадиган таъсир кучига алоҳида эътибор бериб, унинг ахлоқий қудратини, олижаноб фазилатлар яратиш кучини, воқелик­ни англаш хизматини улуғлайди.
Фожиали воқеа-ҳодисалар заминида Арасту ваҳима, даҳшат, раҳм-шавқат орқали инсон руҳини поклантириш (“катарсис”) таъ­лимотини илгари суради. Бундан ташқари унинг эстетик қарашла­рида воқелик билан бадиий маданият мутаносиблиги муаммолари, инсон ва санъат, инсон ва бадиий ижод масалалари кенг ўрин эгаллаган. Шуни алоҳида таъкидлаш даркорки, Арасту эстетика назариясида биринчи бўлиб уни турлар, хиллар,кўринишларга аж­ратган олимдир.
Тўрт «сабаб» (ёки принциплар) ёрдамида Аристотель табиий ва маданий нарсалар ўртасида фарқ ўрнатади. Ўзида тўрт «сабаб»нинг барчасига, шу жумладан ҳаракатланувчи ва якуний сабабларга эга бўлган нарса (субстанция)лар табиий ҳисобланади. Бунга стандарт мисол бўиб дон хизмат қилади; у нормал шароитда ўсиб ўзи бўлиши керак бўлган ўсимликка айланади. Бу инсоннинг ўсиш жараёнининг ҳаракатланувчи сабабига ҳам, мақсадли сабабига ҳам аралашувисиз рўй беради. Бошқа томонлан, ўзининг ўзагариши учун ҳам ҳаракатланувчи, ҳам якуний сабаб нуқтаи назаридан инсоннинг аралашувини талаб қилувчи нарсалар маданий нарсалар бўлиб ҳисобланади. Стандарт мисол кўзага айлантирилган бир юмалоқ лой билан боғлиқ.
Маданий нарсалар, шундай қилиб, инсоннинг ижодий фаолияти билан боғлиқдир. У икки хил бўлиши мумкин. Табиатда мавжуд бўлмаган, аммо инсоннинг фаровонлиги учун фойдали бўган нарсани яратиш, масалан, меҳнат қуролларини ясаш ҳақда гапириш мумкин. Шунингдек, табиат имитацияси, унда мавжуд нарсадан кўчириш ҳақида ҳам гапириш мумкин. Бунга чопиб бораётган ит тасвирланган сурат, яъни фойдали бўмагани ҳолда, бизга лаззат бахш этувчи санъат асари мисол бўлади. Бу иккала фаолият тури ҳам грекча санъатни тушуниш – технэ (teshe) га киради. Аммо фақат охиргиси ҳозирги замондаги санъатни тушунишга мос келади.
Сўнгги маънодаги санъат, Аристотелга мувофиқ, икки ҳолат билан характерланади. У нусха яратиш, имитациядан иборат бўлади. У бизга ўз ҳолича, фойдалиликдан қатъи назар лаззат бағишлайди. (Фойдали нарса ўз ҳолича яхши бўган нарса учун яхши ҳисобланади. Санъат эсап айнан ўх ҳолича яхши бўлган нарсаларни тасвирлайди.) Санъатнинг моҳияти – у ўз ҳолича лаззат бағишловчи нусха эканлигидадир.
Санъатнинг нусха кўчириш (имитация) сифатида тушуниш Платондан туртки олади. Аммо Аристотель ғоялар ҳақидаги таълимотни бошқача талқин қилгани туфайли, имитация (ва билиш)ни ҳам Платондан бошқача талқин қилади. Аристотель учун «шакл» алоҳида нарсаларда мавжуд бўлади. Бинобарин, Платондан фарқи ўлароқ, Аристотель учун ҳиссий нарсалар шаклларга нисбатан янада тенг ҳуқуқлироқ мақомга эга ҳисобланади. Шундай қилиб, санъат ҳиссий нарсалардан нусха кўчириш сифатида Аристотель учун Платонга нисбатан кўпроқ қадрли ҳисобланади. Шу билан бир вақтда Аристотель жамият вав яхши фазилатли ҳаётни бошқариш учун зарур бўган тушунишга нисбатан янада демократикроқ нуқтаи назарга эгадир. Натижада Аристотель санъатнинг ҳар хил турларига янада ижобий (маърифий ва сиёсий маъноларда) баҳо беради.
Аристотель Платонга нисбатан кўпроқ таҳлил қилиш ва дифференциациялаш қобилиятларига эга. Масалан, у назария (метафизика, математика ва натурфалсафа), праксис (этика ва сиёсат) ва пойезис (мақсади унинг ўзидан фарқ қилувчи фаолият)–ни ажратади. Бу фаолият турлари бир-биридан фарқ қилади. Уларнинг ҳар бири ўзининг шартлари асосида маълум даражада «ўз ўзидан детерминлашган» ҳисобланади. Масалан, эстетик нарсалар Платондагига нисбатан кўпроқ даражада эстетик деб баҳоланиши мумкин.
Санъатнинг нусха кўчириш сифатида тушуниш инсон табиатан билига интилиши ҳамда таҳсил олиш ва ҳиссий идрок қилишдан лаззат олиши ҳақидаги тасаввур билан боғлиқ. («Эстетика» сўзи грекча fisthenesthai сўзидан келиб чиққан бўлиб, «ҳиссий идрок этиш» деган маънони билдиради). Реал нарсалар имитацияси бизга ўзимизга маълум нарсаларнинг янги жиҳатларини пайқашимиз ёки аввал кўрган нарсаларимизни янгича идрок қилишимиз, ёки бўлмаса аввал кўрилган ва идрок қилинган нимадинидир билишимиз мумкин. Бу имитация ҳам «яратувчи» (санъаткор), ҳам «истеъмолчи» (санъат асарини идрок этувчи шахс) ҳисобланади. амммо санъаткор фақат реал мавжуд нарсанигина имитация қилиши шарт эмас. У, шунингдек, бўлиши керак бўлган ва бўлиши керак бўлмаган нарсаларни ҳам имитация қилиши мумкин. Масалан, шоир яхши ва ёмон одамлар, қаҳрамонлар ва муттаҳамларни тасвирлаши мумкин.
Кўриб, турганимиздек, Аристетоль эстетика ва этикани боғлайди. Унинг учун санъат ахлоқий функцияга эга. У енгиллаштириш ёки тозалаши мумкин. Санъатнинг энг муҳим функцияси катарсис, яъни маънавий енгиллик ва тозаланиш ҳисобланади.
Санъатнинг катарсис сифатидаги ғояси грек маданиятида чуқур илдиз отган уйғунлик тушунчаси билан боғлиқ. Олам (космос) ўз моҳиятига кўа уйғун ва бинобарин, гўзалдир. (Дарвоқе, «косметика» сўзининг ўзаги ҳам шундан келиб чиқади). Хунук ва ёвуз нарсалар ноуйғун, номутаносиб ҳисобланади. Худди шу каби, касаллик ҳам турли тана флюидлари ўртасидаги мувозанатнинг бузилиши сифатида тушунилади. Кўп миқдорда қонга (sanguis) эга одам флегматик бўлади. Ҳаддан ортиқ совуққон (flegma) одамлар флегматик бўлади. Серсафро (chole) одамлар – холерик, қора сафроси (melaina chole) кўп одамлар – меланхолик ҳисобланади. Бинобарин, қон чиқариш маъқул даво усули бўлиши мумкин. Табиий уйғунлик ва мувозанатни бузишга уриниш йўл қўйиб бўлмайдиган манманлик (hybris) ҳисобланади ва худолар томонидан жазоланади. Яхши жамият ўзи билан ўзи уйғунликда бўлади, яъни ўзини ўзи қўллаб-қувватловчи ва ўзини ўзи бошқарувчи ҳисобланади. Бошқача айтганда, у ўзини табиат ўзига белгиланган ўз табиий чегаралари доирасида тутиб туради.
Яхши ҳаёт бизга хос бўлган хусусиятларнинг уйғун амалга оширилиши бўлиб, бунинг натижаси биз яхши фазилатларга эга бўламиз. Биз ўз потенцияларимизни мутаносиб равишда актуаллаштиришимиз керак. Шу туфайли биз бир сифатимизнинг бошқасига нисбатан ҳаддан ташқари ривожланиши натижасида рўй берувчи ёки ҳам бизнинг туғма қобилият ва имкониятларимиз, ҳам табиий ресурслар чегарасидан чиққанда юзага келувчи зиддиятлардан қочишимиз лозим.(Бундай қарашнинг экологик оқибатлари етарли даражада аниқ. Экспоненциал ўсиш бу ерда ҳалокатли нодонликка асосий мисол бўлар эди.)
Ушбу нуқтаи назардан келиб чиқиб, Аристотель санъатга маънавий мувозанатни тиклаш функциясини юклайди. Санъат асари (масалан, мусиқий ёки драматик асар) билан танишар эканмиз, биз ўзимизда уйғунлик ва дунёни тиклашимиз ва, охир натижада, ақл (руҳ)имизни тўлдиришимиз мумкин. Шундай қилиб, икки хил талқин мавжуд.
1)Санъат шу маънода катарсис бўлиб ҳисобланадики, у бизнинг тозаланишимизга ёрдам беради.(Грекча “тозалаш”) Саҳна асарини томоша қилиш жараёнида унинг қаҳрамонлари билан бирга қайғуриб, юксак ҳиссиётларга берилиб, биз юкли эҳтирос ва бошқариб бўлмайдиган эмоциялардан халос бўламиз ва ҳаётимизни мутаносиб мўътадиллик идеалига мувофиқ давом эттирамиз. Бу – флюидлар ҳақидаги таълимотга асосланган тиббий терапия руҳидаги терапевтик талқиндир. Жуда кучли ва интенсив кечинмаларга эга бўлганлар улардан санъат ёрдамида халос бўлишлари ва, бинобарин , ўзига хос руҳий қон чиқаришни бошдан кечиришлари мумкин. (Хис-туйғулари ҳаддан ташқари заиф бўлганлапр эса уларни эмоционал жиҳатдан кучайтиришлари мумкин.)
2)Санъат шу маънода катарсис бўлиб ҳисобланадики, биз санъатга ошно бўлишимиз натижасида инсон сифатида тозаланамиз ва тарбияланамиз. Бунда энг муҳими айрим эмоциялардан халос бўлиш эмас (руҳий қон чиқаришда бўлгани сингари!)Энг муҳими шуки, кечинмаларимиз ёрдамида биз ақл (руҳ)имизни тўлдирамиз. Бинобарин, бу ўринда бизнинг мақсадимиз оддийлик доирасидан чиқувчи шахсий етуклик ҳисобланади.
Аристотелга мувофиқ, санъат асари билан танишиб қайғураётган инсон учун санъат ўз ҳолича эзгулик (ёки мақсад) ҳисобланади. Шу билан бирга, ижод жараёни жараённинг ташқарисида бўлган мақсад билан белгиланади
Бу муносабат билан Аристотелнинг риторикани тинглашга эришиш воситаси сифатида тушунишини тилга олиб ўтиш жоиз. Аристотель риторикага ҳам, умуман санъатга ҳам Платонга нисбатан кўпроқ ижобий ёндашади. Аристотелнинг фикрича, риторикас оммавий мунозараларда ўзига тегишли бўлган ўринни эгаллаши мумкин.
Аристотель ўзининг Поэтика асари билан ҳам машҳур. Бу асарда у, бошқа нарсалар қатори, классик шартни ҳам муҳокама қиладики, унга мувофиқ драма ҳаракат, вақт ва жой бирлиги талаби билан характерланиши керак.