Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги гулистон давлат университети

1-жадвал.
Бошқарув ҳақидаги фаннинг ҳар хил мактаблар ва ёндашишлар таъсири остидаги эволюцияси асосий босқичлари.

Илмий фан сифатидаги бошқарув эволиюциясининг хусусияти шундан иборатки, у бошқарув фикрининг бир неча мактаблари асосида ривожланган, улар кўпинча мос келганлар, қисман эса бир бирларини тўлдирганлар, такомиллаштирганлар. Бу шунинг билан изоҳланадики, ҳам анъанавий ва ҳам инновацион менежментда ҳар хил мактабларнинг билимлари ва усулларидан фойдаланилган, бошқарув жараёни эса ҳам менежментнинг назарий концепцияларига ва ҳам ҳар хил назарий мактаблар ва илмий ёндашишларга суянган. Бу бошқарув объектининг юқори мураккаблиги ва камроқ детерминацияланганлиги (асосланганлиги) билан изоҳланади. Аслида илмий, техник, технологик, социал ва аралаш тизимларни мувофиқ бошқаришнинг алгоритмини ишлаб чиқиш зарур бўлган. Менежмент фан сифатида социология, психология, мантиқ, педагогика, фаншунослик, математика ва кибернетика, ҳар хил техник ва иқтисодий фанлар усулларининг кенг турли туманликларидан фойдаланувчи фанлараро тадқиқотдир.
Бошқарув фанининг эволюцияси бошқарувнинг мазмуни ва тамойилларини бойитиш, ҳамда унинг вазифалари, усуллари ва йўлларини такомиллаштиришга асосланади.
Инновацион менежментга фан сифатидаги ҳар хил концепциялар ва ёндашишлар 2-жадвалда берилган.
2-жадвал.
Инновацион менежментдаги концепциялар ва ёндашишларнинг таснифи¹²

Асосий, базавий ёндашишлар ва концепциялар	Уларни амалга ошириш шакллари ва натижалар
Классик мактаб
1. Меҳнат таисимоти тамойиллари. 2. Мақсад ва раҳбарликнинг умумийлиги. 3. Ҳокимият ва жавобгарлик. 4. Марказлаштириш ва марказлаштирмас ликнинг нисбати. 5. Менежментнинг вертикал занжири.	1. Интизом. 2. Тартиб. 3. Адолат ва мукофот. 4. Самарадорлик. 5. Компаниянинг асосий мақсадига бўйсуниш
Ҳулқий мактаб
1. Эътибор марказида инсоний ресурс. 2. Ташкилотни шахслараро муносабатларнинг ўзига хослигини ҳисобга олиш билан шакллантииш. 3.Ходимлар ҳулқини эҳтиёжлар, манфаатлар,бойликлар орқали тартибга солиш. 4. Ходимларни унвовчи сабаблар	1. Ходимлар салоҳиятидан самаралироқ фойдаланиш. 2. Унумдорликни ошириш. 3. Ходимнинг қаноатланганлигини ошириш. 4.Мукофотлашлар ва рағбатлантиришларнинг эгилувчан тизими.
Илмий мактаб
1. Менежментнинг фаолияти ва вазифаларининг таҳлилидан фойдаланиш. 2.Ходимларни танлаш, ўқитиш ва жой-жойига қўйиш.	1. Мувофиқ фаолият юритиш учун шароитлар яратиш. 2. Меҳнат унумдорлигини кўпайтириш.
Жараёнли ёндашиш
1. Менежментни жараён сифатида тушуниш. 2. Жараёнга таъсир кўрсатиш омилларининг таҳлили. 3. Бошқарув жараёни ўзаро боғлиқ вазифалар тизими сифатида. 4. Мувофиқлаштирувчи фармойиш берувчи ва назорат қилувчи вазифаларнинг роли.	1. Бошқарувнинг эгилувчанлик, узликсизлик ва интенсивлик. 2. Бошқарув вазифаларини ишлаб чиқиш ва мувофиқлаштириш. 3. Бошқарув усулларининг ўзаро боғлиқлиги ва бир бирларини тақазо қилиши. 4. Бошқарув қарорлари самарадорлигини ошириш.
Тизимли ёндашиш
1. Менежментни мураккаб иэрархик социал-иқтисодий-иқтисодий ва илмий-техник тизим сифатида кўриб чиқиш. 2. Тизимнинг ташқи ва ички муҳитининг таҳлили. 3. Тизимни бошқарувчи, бошқариладиган таъминловчи ва хизмат кўрсатувчи тизимчаларга бўлиш. 4. Тизимдан илмий-техник ва “инсоний” ташкил қилувчиларни ажратиш 5. Тўғридан тўғри, тескари алоқалар, ўзаро ҳамкорлик ва бир бирларини тақазо қилиш самараларини ҳисобга олиш. 6. Кутишлар назариясини қўллаш.	1. Таъсир қилиш йўллари ва усулларининг мантиқийлиги, менежер вазифаларининг мувофиқлиги. 2. Таҳлил асосида синтетик ва асосланган қарорларни қўллаш. 3. Бошқарув қарорларининг самарадорлиги, уларнинг натижавийлигини ошириш. 4. Техник, социал-психологик, эконометрик, эргономик ва бошқа усуллари қўлланма. 5. Ташкилотнинг талаблари ва мақсадларига эпчиллик, мослашувчанлик ва уйғунлик. 6. Ишдан чуқур қаноатлашиш ва ўзини ўзи акс эттирииш ўзини ўзи амалга оширишга эришиш.
Яшаш даврли ёндашиш
1. Ташкилотнинг яшаш даврини социал организм сифатида кўриб чиқиш. 2. Яшаш даврлари босқичларини ўрганиш. 3. Ривожланишнинг кескин нуқталарини белгилаш. 4. Яшаш даврлари асосида башоратлаш ва режалаштириш. 5. Ўтиш тенденцияларини аниқлаш.	1. Аниқ режалаштириш, мувофиқлаштириш ва раҳбарлик. 2. Менежернинг хабардорлиги ва омилкорлигини ошириш. 3. Аниқроқ ва мувофиқроқ қарорлар қабул қилиш. 4. Самарали стратегияни ишлаб чиқиш эҳтимоли. 5. Фирманинг ривожланишини ўсишини башоратлаш ва ҳар томонлама ривожланиш ва янги бозорларга бостириб кириш йўлларини топиш.
Миқдорий математик ёндашишлар
1. Эконометрик моделларини қўллаш. 2. Ишлаб чиқариш вазифалари аппаратини қўллаш. 3. “Харажатлар-самарадорлик” усули бўйича кўплик регрессияси (орқага қайтиш) усулларини қўллаш. 4. Стохатик (еҳтимолли) моделларни қўллаш.	1. Бошқарув қарорларининг юқори аниқлиги, самарадорлиги ва сифати. 2. Фирма ривожланишининг устувор йўналишларини танлаш. 3. Ишлаб чиқариш фаолияти иқтисодий самарадорлиги ҳисоб-китобларининг аниқлиги. 4. Натижаларнинг ноаниқлигини бартараф қилиш, хатарларни пасайтириш.
Лойиҳали ёндашиш
1. Инновацион лойиҳа туридаги янгиликларни ишлаб чиқиш, тадбиқ этиш ва тижоратлаштиришни ташкил қилиш. 2. Лойиҳани бизнес-режалаштириш 3. Лойиҳанинг таҳлили. 4. Лойиҳани баҳолаш. 5. Инновацион лойиҳани молиялаштирилишини ташкил қилиш.	1. Стратегик режалаштиришнинг алоҳида тури, керакли ишлаб чиқариш-техник ва маркетинг тадбирларини танлаш. 2. Янгилик, унинг истеъмол ва қийматий кўрсаткичларини тадқиқот қилиш бўйича кўп қадамли тадбирлар. Ресурсли, технологик ва молиявий имкониятларни тадқиқот қилиш. 3. Балансли ҳисобот ва пул оқимларини ҳаракатланиши асосида техник-иқтисодий, режавий, тижорат, экологик ва молиявий ўтказиш. 4. Лойиҳанинг молиявий барқарорлиги ва тижорат самарадорлигини баҳолаш. Ўзини ўзи оқлаш муддати, даромадлик индекси, соф дисконтлаштирилган даромад ва рентабелликнинг ички меъёрини ҳисоблаш, хатарларни ҳисобга олиш. 5.Молиялаштиришга эҳтиёжни белгилаш, манбаларни қидириб топиш ва лойиҳа остидаги пул оқимларини ташкил қилиш.
Маркетингли ёндашиш
1. Инновацион фирмани маркетинг стратегиясига қаратиш. 2. Инновацион маркетингнинг аниқ стратегиялари: рақобат афзаллиги стартегияси, импортни ўрни босиш, харажатлардаги этакчилик, янги бозорларга бостириб кириш ва ҳ.к.ишлаб чиқиш. 3. Янгиликни бозорга кириб бориши стратегиясини ишлаб чиқиш. 4. Оператив тактик инновацион маркетинг. Маркетингнинг турини танлаш. 5. Маркетингнинг харажатлари ва даромадларини башоратлаш ва режалаштириш.	1. Фирма, унинг тизимчалари ва ходимлари фаолиятининг бўлажак истеъмолчининг сўровларини ҳисобга олиш билан янгиликларни тижоратлаштиришга йўналтириш. 2. Бозорнинг номланиш тадқиқоти. Бозор ҳолатининг таҳлили ва башорати. Бозор сиғими, тузилиши ва сегмантларга бўлинишининг тадқиқоти. Талаб, рақиблар ҳулқи, рақобат турлари ва шаклларининг тадқиқоти ва башорати. 3. Янгиликни бозорга киришининг мақсадини белгилаш, варианти ва вақтини танлаш. Янгиликни жойлаштириш тадбирлари ва босқичларини ишлаб чиқиш. 4. Янгиликни бозорга кириб боришининг аниқ тадбирларини ишлаб чиқиш. Маркетиннинг креатив, конверсион, раҳбатлантирувчи ва бошқа турлари тадбирлари. Сотиш каналларини шакллантириш. Реклама компанияси, кўргазмалар, презентациялар, синовли ва тўғридан тўғри сотишлар, сервисли ва кафолатли хизмат кўрсатиш ва ҳ.к. ташкил қилиш. 5. Янгиликни сотишлар ҳажмининг таҳлили ва башорати, маркетинг даромадларини баҳолаш. Даромадлар бўйича нархли эгилувчианликни белгилаш. Рақибларнинг нарх сиёсатини ўрганиш. Инновацияларнинг нарх сиёсатини ишлаб чиқиш. Маркетинг харажатларининг таҳлили. Янгиликни бозор томон ҳаракатлантириш харажатларини шакллантириш.

2-жадвалдан келиб чиқишига, инновацион менежментга ҳар хил концепциялар ва ёндашишларнинг аҳамияти тенг эмас. Тизимли, маркетингли, яшаш даврли ва лойиҳавий ёндашишлар стратегик ва ҳам оператив инновацион менежментда энг катта ўринни эгаллайдилар. Улар инновацион бошқарувнинг алоҳида турини шакллантирадилар. Социал-психологик ва миқдорий эконометрик усуллар бошқарув қарорларини таҳлил қилиш, башоратлаш ва ишлаб чиқишда қўлланиладилар.

Жадвалда тизимга келтирилган маълумотлар инновацион менежментнинг қуйидаги энг характерли аломатларини ажратишга имкон беради:

• 
  мураккаб иэрархик аралиш илмий-техник ва социал-иқтисодий тизимлар инновацион менежментнинг объекти бўладилар;
  
• 
  инновацион менежментнинг мақсадга эришиш ҳақидаги ҳар хил тасаввурларга эга турли туман инновацион тизимлардан иборат;
  
• 
  инновацион жараёнлар эҳтимоли характерга эгалар ва ўзининг моҳияти бўйича кучсиз детерминацияланган (асосланган)лар;
  
• 
  инновацион жараёнлар ижодий характерга эга;
  
• 
  инновацион тизимларда инновацион соҳа ходим-инноватор марказий субъект бўлади;
  
• 
  новатор ва инновацион менежернинг инновацион фаолият субъектлари сифатидаги шахсини таъсир кўрсатишнинг энг янги усулларини қўллашни талаб қилувчи мураккаб социал тизим сифатида кўриб чиқиш керак;
  
• 
  инновацион фаолиятнинг натижавийлигини ошириш учун эгилувчан, мослашувчи маънавий-аҳлоқий ва шахсий ёндашишлардан фойдаланиш керак.
  

2.