Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган давлат университети

Истиклол ва маънавий камолот. Ўзбекистон келажаги буюк 
давлат экан, бу буюклик ҳам моддий, ҳам маънавий жиҳатдан камолотга 
эришишни тақозо этади. 
Шунинг учун мамлакатимиз йўқотилган маънавиятимизни тиклаш, 
маънавий инқирозни тўхтатиш, покланиш ва маънавий камолга эришиш 
йўлидан бормоқда. 
Республикамиз Президенти одамлар, айниқса, раҳбарлар халққа 
ҳалол хизмат қилиши, маънавий жиҳатдан етук инсонлар бўлиши, халқ 
ишончини қозониши кераклигини бир неча бор уқтириб ўтади. 
Инсон маънавий баркамол бўлиши учун дунёни тушуниши, унинг 
қонуниятларини ўрганиши, ўзини шу дунёнинг бир қисми эканлигини ва 
унда тутган ўрнини англаб етиши керак. 
Олимларнинг таҳлилига кўра, инсоният шундай чегарага етиб 
келдики, маънавий покланиш қилмай илож йўқ ёки маънавият 
тикланади ёки ҳалокат юз беради. Учинчи йўл йўқ. Бундан қутулиш 
учун ҳар бир одам инсоният ва яшаб турган дунё тўғрисида, унинг тақдири 
ҳақида юксак масъулият ҳис қилиши, келажак учун изланиши курашиши 
керак. Бу инсон моддий фаровонлик учун кураши баробарида маънавий 
камолот сари интилиши, ўз билимларини бойитиб, маънавият сирларини 
чуқурроқ билиши керак деганидир. 
Бироқ ҳозирги кунда инсон руҳий дунёсини, мутлоқ ва алоҳида 
руҳни ўрганиш жуда паст даражада. «Дунёвий руҳ», «дуёнвий маънавият», 
«Олий ҳақиқат», «Инсон ва оллоҳ бирлиги», «Коинотнинг узвийлиги» каби 
масалалар фан тизимидан чиқариб юборилган, фалсафа ва саънат 
даражасидагина таҳлил қилинган эди. ХХ асрнинг иккинчи ярмидан 
бошлаб олимлар юқоридаги масалаларни илмий онг даражасига кўтаришга 
киришдилар. Улар инсон руҳиятини таҳлил қилдилар, биоэнергетика 

---

53 
назариясини, космос билан инсон ўртасидаги муносабатни текшира 
бошладилар. Ҳозирги даврдаги ўта муҳим ўзгаришлар инсон руҳияти 
билан боўлиқ эканини, инсоният олдидаги ядровий ҳалокат, экологик 
муаммолар ҳам инсон маънавиятининг бузилиши оқибати, унинг зоҳирий 
томони эканлигини айтмоқдалар. Фожианинг асосий сабаби инсонинг 
ўзида экан, чунки дунёни ўзгартириш керак бўлади. Бу эса анча мушкул 
масала. Негаки, инсонни ўзгартириш ҳам ички, ҳам ташқи омилларга 
боўлиқ. 
Юқорида айтганлардан инсон ўзини яхши билмаганлиги, 
маънавиятнинг моддийликдан орқада қолганлиги, ҳиссиёт билан ақл, 
онглилик билан онгсизлик (онг ости, англаб етмаган) ўртасидаги 
муносабатлар нотўғри талқин қилинганлиги сабабли бу фожиалар келиб 
чиққан, деган хулосага келиш мумкин. 
Ҳозирги замон руҳшунос олимлари инсондаги касаллик сабаблари 
руҳият билан боўлиқлигини аллақачон исботлаганлар, инсон жисмонан 
соўлом бўлиши учун уни даставвал руҳий, ақлий ва ахлоқий 
соўломлаштириш кераклигини таъкидлаганлар. Доктор С.Н.Лазеревнинг 
тажрибаси ҳар қандай жисмоний касалликнинг руҳий сабаби борлигини 
кўрсатди. Бунда инсон руҳиятида бузилиш рўй беради. Бу инсондаги 
информацион-биоэнергитек муносабатларнинг бузилиши натижасидир. Бу 
бузилиш инсон маънавиятининг заҳарланиши, инқирозга кетиш билан 
боўлиқ. Инсоннинг 
маънавий 
тубанланиши, унинг 
нопоклиги, 
ёлўончилиги, бировга қасд қилиш, хуллас, бошқаларга ёмонлик қилишдан 
бошланади. 
Ҳозирги замон фани шуни исботлаяптики, агар одам ўта худбин 
бўлса, ўз манфатидан бошқа нарсани кўра билмаса, маълум давргача 
мувозанат сақланиб қолса-да, бари-бир ҳужайраларда бузилиш бошланади. 
Чунки худбин одам ҳамма нарсага эга бўлишни истайди, ўзидан бошқани 
ўйламайди. Бу ҳужайраларга ўта катта юк беради, организмни ишдан 
чиқаради. Оқибатда унинг руҳиятида шунчалик қашшоқлик бошланадики, 
у ўз манфаати йўлида худони ҳам эсдан чиқаради. Бу маънавий 
тубанликдир. Ахир иймонли одам бошқаларни ҳам, ўзидан ташқаридаги 
мавжудотларни ҳам унутмайди, инсофли, диёнатли бўлади. Бошқаларни 
эсдан чиқарган одам руҳиятида биоэнергетик ҳолат бузилади. 
Моддий олам асосини билишга интилиш материя ҳақидаги 
тасаввурларни ривожланишига сабабчи бўлди. Материя борлиқнинг 
объектив реаллик шаклини ифодаловчи энг умумий тушунчадир. 
Ҳақиқатан ҳам умуман материя абстракт фикрнинг маҳсули бўлиб, 
реал оламда «умуман материя» йўқ, учрамайди. Унинг уч муҳим жиҳати 
бўлиб, биринчидан, материя фалсафий категория, иккинчидан, объектив 
реалликни моддий воқеаликни ифодаланиши, учунчидан материяни билиш 
мумкинлигидир. 
Материя атрибутлари ичида унинг асосий яшаш усули мавжудлик 
шакли икки хил бўлиб, бири ҳаракат, иккинчиси фазо ва вақт (ёки макон ва 
замон)дир. Ҳаракатнинг 5 та асосий шакли 1) механик ҳаракат (жисмларни 

---

54 
фазода силжиши, ўрин алмашиши); 2) физик ҳаракат (иссиқлик, ёруўлик, 
электр, магнитизм); 3) кимёвий ҳаракат ( кимёвий бирикиш ва 
парчаланиш, агрегат ҳолатларининг бир-бирига ўтиши); 4) биологик 
ҳаракат (органик ҳаёт); 5) ижтмоий ҳаракат. 
Фазо материянинг тузилиш таркиби, кўламини, оламдаги 
нарсаларнинг ўзаро жойлашиш вазиятини ифодаласа, вақт-жараёнларнинг 
давомийлигини, ҳодисаларнинг кетма-кетлиги тартибини ифодалайди. 
Фазо вақтнинг турли ҳисоб системаларида турлича намоён 
бўладиган, миқдорий катталиклар билан, яъни ўлчаш мумкин бўлган, 
ташқи алоқадорликларда кўзга ташланадиган ўзгарувчан ва нисбий 
характердаги хусусиятлари борки, уларни миқдорий ёки метрик 
хусусиятлар дейилади. Фазонинг гомогенлик (бир жинслилик), изотропик 
(ва анизотропик) хусусиятлари бор. 
Вақтнинг материя хусусиятлари: давомийлик, бир жинслилик, 
анизатропикликдир. Материя хусусиятларининг ўзгариши материя 
сифатларини ўзгаришига жиддий таъсир қилмайди. 
Топологик хусусиятларининг ўзгариши билан моддий объектларни 
тузилишида туб сифатий ўзгаришлар содир бўлади. Фазонинг уч 
ўлчамлилигидан келиб чиққан ҳолда узлуксиз ва узлуклилик, ўлчамлилик 
ва боўланганлик, компактлилик, тартиблашганлик, чегарасизлик, фазонинг 
топологик хусусиятлари ҳисобланади.
Вақтнинг топологик хусусиятларига эса узлуксизлик, орқага 
қайтмаслик, бир ўлчовлик, чизиқли тартибланганлик ва боўланганлик 
киради. 
Материяга ҳаёт бахш этувчи атрибут ҳаракат бўлса, фазо ва вақт 
унга шакл бахш этади, уни шакллантиради, ривожлантиради, равнақ 
топтиради.