Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги низомий номли тошкент давлат педагогика университети

Айб учун жавобгарлик принципи. Шахс қонунда белгиланган тартибда айби исботланган ижтимоий хавфли қилмишлари учунгина жавобгар бўлади.
Жавобгарликнинг муқаррарлигги принципи. Қилмишда жиноят таркибининг мавжудлиги аниқланган ҳар бир шахс жавобгарликка тортилиши шарт.


2-мавзу: Жиноят таркиби.
1. Жиноят таркиби тушунчаси.
2. Айб тушунчаси.
Жиноят таркиби тушунчаси.
Жиноят таркиби деб аниқ бир ижтимоий хавфли қилмиш жиноят эканлигини таърифловчи энг кам ва етарли объектив ва субъектив белгилар йиғиндиси айтилади.
Ўзбекистон Республикаси Жиноят кодексининг 16-моддаси 2-қисмига биноан, жиноят қонунчилигида назарда тутилган жиноят таркибининг барча аломатлари мавжуд бўлган қилмишни содир этиш жавобгарликка тортишга асос бўлади. Шахсни жиноий жавобгарликка тортиш учун албатта жиноят таркиби бўлиши шарт. Ижтимоий хавфли қилмиш фақат қонунда кўрсатилган жиноят белгилари мавжуд бўлган тақдирдагина жиноят ҳисобланади.
Жиноят таркибининг объектив ва субъектив белгилари ўртасида ўзаро алоқа ва узвий боғлиқлик мавжуд.
Жиноят таркибининг белгилари фақат қонунда кўрсатилади. Бу Жиноят кодексининг 2-моддасида аниқ ёзилган ва унда муҳим бўлган ижтимоий муносабатларни қўриқлаш вазифаларини амалга ошириш учун Жиноят кодекси жавобгарликнинг асослари ва принципларини, қандай ижтимоий хавфли қилмишлар содир этган шахсларга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган жазо ва бошқа ҳуқуқий таъсир чораларини белгилайди, дейилган.
Жиноят таркиби тузилиши бўйича тўрт элементдан иборат: объект, объектив томон, субъект ва субъектив томон.
Жиноят объекти, бу жиноят қонуни билан қўриқланадиган ижтимоий муносабатлар бўлиб, жиноий тажоввузлар шуларга қаратилган бўлади. Қасддан одам ўлдиришда жиноят объекти инсоннинг ҳаёти, хақорат қилишда эса шахснинг шаъни ва қадр-қиммати ва ҳоказо бўлади.
Жиноятнинг объектив томони, атроф муҳитда бирон муайян ўзгаришга олиб келадиган ва сабаб бўлдиган шахснинг ақлий ва иродавий хатти-ҳаракати ташкил қилади. Ушбу элементнинг зарурий белгиси қилмиш (ҳаракат ёки ҳаракатсизлик)дир.
Жиноятнинг объектив томони - бу қонун томонидан муҳофаза қилинадиган ижтимоий муносабатларга жиддий путур етказган ёки етказа оладиган муайян ижтимоий хавфли қилмишнинг ташқи кўриниши, шунингдек бу путур етказишнинг жойи, вақти, вазияти ҳамда усулидир.
Жиноят таркибининг субъекти, бу жиноят содир этган жисмоний шахсдир. Жиноят субъекти фақат қилмиш учун жавоб бера оладиган, яъни жиноят қонунида кўрсатилган маълум ёшга етган (ЖК 17-м.) ва ақли расо (ЖК 18-м.) шахс бўлиши мумкин.
Субъектив томон - бу айбнинг мавжудлиги бўлиб, бунда шахснинг содир қилган ижтимоий хавфли қилмишига ва унинг оқибатларига руҳий муносабати тушунилади.
Жиноят қонуни фақат айбли қилмиш содир этган шахсларнигина жиноий жавобгарликка тортилишини назарда тутади.
Қилмишда қонунда кўрсатилган таркибий белгилардан бирининг йўқлиги, шу жиноят таркибининг йўқлигидан далолат беради. Масалан, Жиноят кодексининг 161-моддасидаги «қўпорувчилик» жинояти таркибининг зарурий белгиларидан бири Ўзбекистон Республикасининг давлат органлари ёки ижтимоий-сиёсий вазиятнинг барқарорлигига ёки иқтисодиётига путур етказиш мақсадининг мавжудлигидир. Шундан келиб чиқиб, агар одамларни қириб юбориш, уларнинг соғлиғига зиён, мулкка шикаст етказиш ёки уни нобуд қилишга қаратилган ҳаракатлар бошқа мақсадлар билан амалга оширилган бўлса, қилмишни қўпорувчилик каби баҳолаш асоссиз бўлади¹.
Жиноят таркибининг белгилари Жиноят кодексининг 2-моддасида аниқ ёзилган ва унда муҳим бўлган ижтимоий муносабатларни қўриқлаш вазифаларини амалга ошириш учун Жиноят кодекси жавобгарликнинг асослари ва принципларини, қандай ижтимоий хавфли қилмишлар содир этган шахсларга нисбатан қўлланилиши мумкин бўлган жазо ва бошқа ҳуқуқий таъсир чораларини белгилайди, дейилган.
Ўзбекистон Республикасининг жиноят қонунида аниқ жиноят таркиблари мавжудки, уларнинг ҳар бири шу таркибни таърифловчи ўзига хос бўлган белгилардан иборат (масалан, одам ўлдириш, номусга тегиш, босқинчилик). Бу белгилар фақат шу таркибга тегишли бўлиб, уни бошқа таркибдан ажратиб туради (масалан, босқинчиликни товламачиликдан). Айрим турдаги жиноят таркиблари хусусиятини таърифловчи белгиларни ўрганиш жиноят ҳуқуқи Махсус қисми предметини ташкил қилади.
Жиноят кодексининг 14-моддасида кўрсатилган жиноят тушунчасининг моддий-расмий холати ва Жиноят кодекси Махсус қисми нормаларида кўрсатилган аниқ жиноят таркибларининг белгиларини умумлаштириш асосида ишлаб чиқилган.
Жиноят таркибининг умумий тушунчаси барча жиноят таркибларига тегишли бўлган белгиларни умумлашган ҳолда акс эттиради ва алоҳида таркибларнинг мазмунини ёритиш учун муҳим илмий билиш аҳамиятига эга. Аниқ жиноятларнинг ўзига хосликларини кўрсатиб ва мазмунини ёритиб, жиноят таркиби бир турдаги жиноятларнинг иккинчи турдаги жиноятлардан фарқини аниқлашга ёрдам беради. Жиноят таркиби белгиларини тўғри аниқлаш нафақат қилмишнинг қайси жиноят турига мансублигини аниқлаш масаласини, балки айбдорга қайси жазо чораси қўлланилиши мумкинлиги масаласини ва шу шахс содир этган қилмиш жиноят ҳисобланиши мумкинлиги масаласини ҳал қилишда катта аҳамиятга эга². Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 26-моддасида «Жиноят содир этганликда айбланаётган ҳар бир шахснинг иши судда қонуний тартибда, ошкора кўриб чиқилиб, унинг айби аниқланмагунча у айбдор ҳисобланмайди. Судда айбланаётган шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча шароитлар таъминлаб берилади» дейилган. Демак, жиноят содир этилган ёки этилмаганлиги шу жиноятни таърифловчи қонун нормалари, яъни жиноят таркиби асосида амалга оширилади.
Жиноят таркиби тузилиши бўйича тўрт элементдан иборат: объект, объектив томон, субъект ва субъектив томон.
Объектив, яъни ташқи белгилар жиноятнинг объекти ва объектив томонини таърифлайди.
Субъектив, яъни ички белгилар жиноятнинг субъекти ва субъектив томонини таърифлайди.
Жиноятнинг субъекти деб жисмоний ақлирасо жиноий қонунда белгиланган муайян ёшга егган шахсга айтилади. Жиноят субъектининг ҳаракати (ҳаракатсизлиги) айбли, қасддан ёки эҳтиётсизлик асосида амалга оширилади. Мотиви, шу қилмишни содир этишга нима мажбур қилганлиги, мақсади эса, бу қилмиш натижасида нимага эришди, эришмоқчи эканлигини билдиради.