Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Самарқанд иқтисодиѐт ва сервис институти

- даромад келтиришга кўра турларга бўлинади; 
а) фиксирланган даромадли активлар 
б)фиксирланмаган даромадли активлар 
3. Фирманинг инвестицион жозибадорлигини баҳолашда молиявий 
воситаларнинг роли.
ҚҚБ ҳар»кандай мамлакат молия бозорининг мухим таркибий қисми 
бўлиб, бушу тизимда пул ресурсларининг тинимсиз ҳаракятлянишини 
таъминлайдигаы воситачи ҳисоб ланади. Иктисодий моҳиятига кура, ККБ 
айрим жиҳат лари бир-бирига мос тушади, лекин уларни амалга ошириш 
усулига кура фарк қилади. Вактинча буш турган пул маблағларини бир жойга 
тўплаш на уларни инвестициялаш учуй кайта таксимлаш учун ККБнинг асосий 
вазифяларидан бири бўлиб ҳисоб ланади. 
Қимматли қоғозлар тушунчаси серқирра саналади, чунки унинг асосида 
ѐтадиган иқтисодий муносабатлар динамикаси юқори бўлиб, доимий раившда 
ривожланади ва ўзгариб туради, бу эса қимматли қоғозлар мавжуд бўлишининг 
барча янги шаклларида ўз аксини топади. 
Мамлакат фанида қимматли қоғозлар моҳиятига бағишланган у ѐки бу 
даражада чуқур тизимли тадқиқотлар мавжуд эмас. Қимматли қоғозларга 
берилган таърифларнинг кўпчилиги уларни мулкий ҳуқуқларни тасдиқлайдиган 
ҳужжат сифатида тушуниш билан боғлиқ. Қимматли қоғозлар моҳиятини 
таърифлаш ва тавсифлашдани ноаниқликлар туфайли республика қонун 
ҳужжатларида у ѐки бу молиявий воситани қимматли қоғозлар тоифасига 
киритиш масалаларида қарама-қаршиликлар ўринга эга. 
Қимматли қоғозларни икки ҳил – иқтисодий ва ижтимоий жиҳатдан кўриб 
чиқиш мумкин. Бунда иқтисодий адабиѐтларда қимматли қоғозлар моҳиятини 
таърифлашда бир жиҳатнинг, юридик адабиѐтларда эса – бошқа жиҳатнинг 
устунлик қилиши кузатилади. 
Бу нуқтаи назардан ва айниқса, жаҳон миқѐсида фонд бозор 
номоддийлашувининг тобора кучайиб бораѐтганлиги сабабли қимматли 

---

159 
қоғозлар деганда ҳужжатли (бланк) ѐки ҳужжатсиз (счетлардаги қайдлар) 
шаклларда тасдиқланадиган, қарз ѐки акциядорлик капитали шаклида жалб 
қилинадиган маблағларни жалб қилиш, қайта тақсимлаш ва қайта тўлаш 
соҳасидаги мулкий ва улар билан боғлиқ номулкий ҳуқуқларни тушуниш 
лозим. 
Умумий, барча қимматли қоғозларга ҳосбўлган белгилар билан бир 
қаторда, амалдаги республика қонунчилига кўра чиқарилиши мумкин бўлган 
ҳар бир қимматли қоғоз уни бошқа қимматли қоғозлардан жиддий 
фарқлайдиган, ўзига ҳосетакчи белгиларга ҳам эга бўлади. 
Турли қимматли қоғозлар турли ўзига ҳосхусусиятларга ва турли таснифий 
белгиларга эга эканлиги сабабли уларни чиқариш ва муомалада бўлишини 
тартибга соладиган қонунчилик меъѐрларини битта ҳужжатда юқори малакали 
бирлаштириш (ҳозирги пайтда ўринга эга бўлгани каби) жуда мураккаб ва кўп 
меҳнат талаб қилади 
Ўзбекистонда қимматли қоғозларнинг ҳар ҳил турлари дунѐда 
чиқариладиган худди шундай қимматли қоғозлардан жиддий фарқ қилади ва 
ўзига ҳостаърифларга эга ҳисобланади. Масалан, акциялар фақат эгасининг 
номи ѐзилган қимматли қоғозлар сифатида, корпоратив облигациялар фақат 
очиқ турдаги акциядорлик жамиятлари томонидан, Қимматли қоғозлар 
ҳосилалари – фақат эмитентнинг опционлари ѐки қимматли қоғозлар фьючерси 
сифатида чиқарилиши мумкин. Тўлақонли қимматли қоғозлар бозорини 
шакллантириш, унинг фаолият самарадорлигини ошириш мақсадида 
биринчидан, республикада чиқарилаѐтган қимматли қоғозлар туларини 
кенгайтиришга, иккинчидан, қимматли қоғозларнинг ҳар бир тури ичидаги 
қимматли қоғозлар турларини кенгайтиришга (масалан, Қимматли қоғозлар 
ҳосилалари таркибига депозитар тилхатлар киритиш), учинчидан, қонун 
ҳужжатларида чиқариш рухсат этилган қимматли қоғозларни дадилроқ 
ўзлаштиришга интилиш зарур. 
Ўзбекистон фонд бозорининг ѐш эканлигига қарамай, унинг тарихида 
опционлар ва фьючерслар бўйича реал битимлар билан боғлиқ сахифалар 
ўринга эга [59]. Бироқ 1996 йилдан бошлаб Ўзбекистонда Қимматли қоғозлар 
ҳосилалари чиқарилмаяпти. 
Қимматли қоғозлар ҳосилалари қаторига анъанавий равишда депозитар 
тилхатлар ҳам киритилади. Қоидага кўра, ривожланган капиталистик 
мамлакатлар, чет эллик эмитентларнинг қимматли қоғозларини ҳарид қилиш 
орқали хорижий мамлакатлар инвестициялари учун пул маблағлари оқимини 
чеклашга интилиб, шунингдек, маҳаллий инвесторларнинг ҳуқуқ ва 
манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида ўз ҳудудида чет эллик эмитентларнинг 
қимматли қоғозлари эркин муомалада бўлишига йўл қўймайди. 
Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар тўғрисида»ги Қонуни 
уларга нисбатан амал қиладиган барча қимматли қоғозларни мулкчилик 
муносабатларини акс эттириш билан боғлиқ (улушли) қимматли қоғозлар ва 
кредит муносабатларини акс эттирувчи (қарз) қимматли қоғозлари, шунингдек, 
Қимматли қоғозлар ҳосилаларига ажратиш мумкин (10.1.1-чизма). 

---

160 
Ғарбдаги айрим мамлакатларда акциядорлик жамиятлари белгиланган 
муддатга, масалан, 5 йилга ташкил этилиши, демак, шу муддатга акциялар 
чиқариши мумкин. Акциялар муддатсизлиги фақат собиқ иттифоқ ҳудудидаги 
мамлакатларда, 
хусусан, 
Ўзбекистон 
Республикасида 
чиқариладиган 
акцияларга ҳосбўлган хусусият ҳисобланади (10.1.2-чизма).
10.1.1-чизма. 
Ўзбекистон Республикасининг «Қимматли қоғозлар 
тўғрисида»ги Қонунига мувофиқ чиқариладиган қимматли қоғозлар таснифи 
Бундан ташкари, қимматли қоғозларни давлат қимматли қоғозлари ва 
нодавлат қимматли қоғозларига мансублик белгиси бўйича таснифини кўриб 
чиқамиз (10.1.2-чизма). 
2008 йилгача Ўзбекистонда чиқарилган акциялар «эгасининг номи 
ѐзилган» ва «тақдим этувчига тегишли» турларга ажратилган. Ҳужжат шаклида 
чиқарилган эгасининг номи ѐзилган акцияларда акция эгасининг исми ва 
фамилияси албатта кўрсатилган. «Тақдим этувчига тегишли» акцияларда акция 
эгасининг исми кўрсатилмаган. Бироқ оҳирги пайтларгача акцияларнинг катта 
қисми айнан эгаси кўрсатилган турда чиқариб келинган. «Тақдим этувчига 
тегишли» акцияларга ҳосбўлган хусусият шундаки, мулк эгасини алмаштириш 
акцияларни оддийгина бир кишидан бошқа кишига бериш йўли билан амалга 
оширилганлиги сабабли битим контрагентларининг кўпчилик мамлакатларда 
битим суммасининг маълу мбир фоизи миқдорида ҳаридорр ва сотувчдан