Ўзбeкистон рeспубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

Назорат учун саволлар

1. 
   Йўл хўжалигида меҳнат унумдорлигини ўсишининг аҳамияти нималарда кўзга ташланади?
   
2. 
   Меҳнат унумдорлигини ўлчашнинг қанақа услублари бор?
   
3. 
   Йўл хўжалигида меҳнат унумдорлигига таъсир этувчи омилларини айтинг.
   
4. 
   Йўл хўжалигида ҳақ тўлашнинг турлари ва тизимларини айтинг.
   
5. 
   Иш ҳақини ташкил этишда тариф тизимининг роли қандай?
   
6. 
   Раҳбар ходимлар, мутахассислар ва хизматчилар меҳнатига қандай ҳақ тўланади?
   
7. 
   Иш ҳақини такомиллаштиришнинг асосий йўналишлари нималардан иборат?
   

VI БОБ

ЙЎЛ ХЎЖАЛИГИДА НАРХЛАШ ВА СМЕТА ИШИ

Режа:
6.1. Йўл хўжалигида нарх шаклланишининг ўзига хос томонлари.
6.2. Смета харажатлари
6.3. Смета ҳужжатларининг тартиби ва таркиби.
6.4. Қурилиш смета қийматининг меъёрий базаси.
6.5. Шартномавий нархлар.
6.6. Смета ҳужжатларини экспертиза қилиш ва тасдиқлаш.


Асосий иборалар ва тушунчалар: Ўрталаштирилган қиймат, смета қиймати, лимит ва шартнома нархи, тўғридан-тўғри харажатлар, устама харажатлар, жамғармалар, бир босқичли ва икки босқичли лойиҳалаштириш, локал сметалар, смета меъёрлари ва нормативлари, (ЕНИР, ЕРЕР, УПСС).


6.1. Йўл хўжалигида нарх шаклланишининг ўзига хос томонлари

Нархланиш (нарх шаклланиши) тизими мамлакат бозор иқтисодиётининг зарурий воситаси саналади. Йўл хўжалигида нархларнинг шаклланиши асосида нархлар бўйича ягона умумдавлат сиёсати ётади ва унинг асл моҳияти корхона (тармоқ) харажатларини қоплаш, фойданинг шаклланиши, ишлаб чиқаришнинг ривожланишини рағбатлантириш ва ишловчиларнинг ўз меҳнатларининг натижаларидан манфаатдор бўлишларини таъминлашга бирдек ёндашишни тақозо этади.

Маҳсулотларнинг нархи шундай белгиланиши керакки, йўл хўжалигининг мўътадил ишлаётган корхонаси уни реализация қилганидан сўнг маҳсулотни ишлаб чиқариш учун зарур бўлган ижтимоий харажатларни қоплаш, давлат бюджети ёки юқори органларда зарурий тўловларни тўлаш ва ундан ташқари ўзининг ривожланиши учун маблағга эга бўлиш имкониятига эга бўлсин.
Нархларда маҳсулотнинг истеъмол хусусиятлари, унинг сифати ва фойдалилиги ҳисобга олинади.
Иқтисодий назарияда нархлар шаклланишига бир неча хил қарашлар мавжуд. Капитал қурилишда «ўртача қиймат» тушунчаси қабул қилинган бўлиб, унга кўра нарх ўртача тармоқ қийматига (ижтимоий зарурий харажатлар), таннархига пропорционал бўлган «режалаштирилган жамғармалар» деб аталувчи соф даромадни қўшиб ҳисоблаш асосида аниқланади. Амалда таннарх ижтимоий зарурий харажатлар миқдоридан бир қатор омиллар таъсирида бошқача бўлади ва уларнинг кўрсатадиган таъсири корхона режасининг шакллантиришда ҳисобга олинади.
Йўл хўжалигида ҳам ўртача қиймат тушунчаси қабул қилинган. Нарх вазифасини смета қиймати ифода этади. Смета бу объектни қуришга ёки таъмирлашга бўладиган барча харажатларнинг ҳисоб-китобини тасвирлайди.
Йўл хўжалигида қабул қилинган нархларнинг шаклланиш услуби бошқа тармоқлардан фарқ қилувчи қатор муҳим хусусиятларни ҳисобга олади, шу жумладан:
-қурилиш объекти жойлашган ердаги иқтисодий-географик ва транспорт омилларининг аввалданоқ аниқ бўлишлиги;
-қўлланиладиган ҳажм-тёкислаш, конструктив ва технологик қарорларнинг маҳаллий қурилиш шароитига ниҳоятда боғлиқлиги;
-қуриладиган объектларнинг линиявий ҳарактердалиги;
-ишларни амалга оширишда маҳаллий қурилиш материаллари, ишлаб чиқариш чиқиндилари ва иккиламчи ресурсларнинг кенг қўлланилиши;
-йўл қурилиши ва таъмирлаш ишларининг умумий ҳажмида транспорт ишлари салмоғининг юқорилиги, материаллар ва конструкциялар ташилиш масофаси уларнинг қийматига таъсирини катта бўлиши.
Нархларнинг шаклланиш жараёни ўз ичига учта босқични олади:
-техник иқтисодий асослаш ва техник иқтисодий ишлаб чиқариш, яъни лойиҳалашни бошлашдан аввалги босқичда, лимит нархларни аниқлаш;
-лойиҳани ишлаб чиқаришда қурилишнинг ёки реконструкция қилишнинг смета қийматларини ҳисоблаб чиқиш;
-буюртмачи, пудратчи ва лойиҳа ташкилотлари ўзаро келишган ҳолда шартномавий нархларни белгилаб олиш.
Давлат буюртмасига кўра амалга ошириладиган қурилишлар (масалан, умумдавлат ва республика аҳамиятига эга бўлган йўллар) бўйича лимит нархлари мажбурий равишда аниқлаб чиқилади.
Лимит нархлари топшириқда лойиҳалаштиришда кўзда тутилган иншоотлар учун уларнинг техник ва иқтисодий параметрлари мос келувчи норматив ролини бажаради. Лимит нархлари даражаси капитал маблағлар сарфининг қопланиш муддатлари нормативларидан келиб чиқилган ҳолда аниқланиши керак. Шу сабабли лимит нархлари лойиҳалаштириш ва қурилиш жараёни учун капитал маблағлар сарфининг чегарасини белгилайди ва унинг миқдори шундан ортиб кетмаслиги керак. Лимит нархларининг ортиб кетиши тасарруфга топширилаётган объектлар бўйича капитал маблағлар самарадорлиги лойиҳалаштириш олди босқичида ҳисоблангандан кўра паст бўлишлигини билдиради.
Смета қиймати лойиҳалаштириш жараёнида қабул қилинган мухандислик ечимлари асосида белгиланади ва лойиҳа таркибида тасдиқланади. Бунда унинг қиймати тасдиқланган рўйхат бўйича беш йиллик муддатга янгидан қурилиши бошланадиган ва реконструкция қилиниши техник- иқтисодий асосланишига тўғри келиши ёки ундан паст бўлиши керак.
Шартномавий нарх - қурилиш ва йўл хўжалигида товар-пул муносабатларининг бутунлай янгича бўлган категориясидир. Шартномавий нархнинг юқори чегараси объект қурилиши ёки реконструкциясининг лимит нархи бўлса, пастки чегараси пудратчининг хўжалик ҳисоби манфаатларини ҳисобга олувчи лойиҳалаштириш босқичида аниқланган смета қийматидир.
қурилишда (шу жумладан йўл қурилишида), ҳамда йўл хўжалигида нарх шаклланишининг марказий масаласи лойиҳани ишлаб чиқишда ҳисобланадиган смета қиймати саналади, чунки ҳудди шу смета қиймати қурилишда шартномавий нархларни аниқлаш учу насос бўлиб хизмат қилади. Смета хизматини аниқлаш учун лойиҳа таркибида смета ҳужжатлари деб аталувчи ҳисоб-китоб ва ҳужжатлар мажмуи ишлаб чиқилади. Лойиҳа таркибида ишлаб чиқиладиган (қурилиш ва технологик ечимлар, қурилишни ташкил этиш, смета ҳужжатлари), барча ҳужжатлар мажмуи биргаликда лойиҳа-смета ҳужжатлари деб аталади.
Тўғри тузиб чиқилган, пудратчи томонидан қабул қилинган ва белгиланган тартибда тасдиқланган смета ҳужжатлари бутун қурилиш даври учун ўзгармас бўлиб, қурилиш ёки йўл объекти таъмирланишига ажратилган маблағларнинг тўғри сарфланиши устидан назорат олиб бориш воситаси бўлиб хизмат қилади.