Њзбекистон республикаси олий ва њрта махсус таълим вазирлиги
Qadimiy dunyo jamiyatlarida xizmatlarni paydo bo’lishi va
Download 0.63 Mb. Pdf ko'rish
|
Kitob 4644 uzsmart.uz
|
2.2. Qadimiy dunyo jamiyatlarida xizmatlarni paydo bo’lishi va
rivojlanishi Qadimiy dunyo jamiyatlariga tarixiy vaqt davrida dunyoni qator katta regionlarida (Nil, Tigra, Yevrat, Inda, Xuanxe vodiylari, shuningdek g’arbiy Evropa janubida) mavjud bo’lgan xalqlar va davlat tuzilmalari tegishli bo’lib, ular haqida insoniyat yozuvli guvoxliklarga ega. Ushbu davrga bizning eramizga qadar 3000- 4000 yillar va bizni eramizdagi V- asr o’rtasidagi vaqt oralig’i tegishlidir. Bu tarixiy davrni dastlabki bosqichlarida odam yangi faoliyat turlarini o’zlashtira boshladi: 12 ko’chmanchilikdan muqim yashash xayot tarziga o’tdi, metal eritishni o’zlashtirdi, yozuvni ishlab chiqdi. Ammo bu sanab o’tilgan yangiliklar qadimda unda yashayotgan avlodlar uchun deyarli sezilmagan holda bosqichma–bosqich paydo bo’ldi va rivojlandi. Aniq odamlarni hayoti oldingidek udumlar, an’analar bilan belgilanar edi. Shuning uchun bunga o’xshash tuzumlar ko’pgina hollarda an’anaviy deyiladi, chunki bu yerda hayot faoliyatini va kundalik amaliyotni ananaviylik prinsiplari, ya’ni odatdagi faoliyat me’yorlari, tassavurlar, ma’naviy qadriyatlar singib o’tadi. Aynan an’anaviylik qadimiy dunyoni buyuk madaniyatlari – Qadimiy Yegipet, Mesopotamiya, Qadimiy Xindiston, Qadimiy Xitoy, antikliklar (Qadimiy Gresiya va Qadimiy Rim madaniyatlari) asoslari hisoblanadi. Olimlar, ilmiy faktlar va nazariy bilimlar asosida, qadimiy tuzumlarni tarixgacha bo’lgan tuzumlardan farqlab turuvchi qator muxim xususiyatlarni belgilashgan. Bu xususiyatlarni sanab o’tamiz: - jamiyat amaliyotini tashkil etish va boshqarishni huquqiy shakllari shakllandi; - xususiy mulkchilik rivojlandi, bu esa iqtisodiy va ijtimoiy tabaqalanishga olib boradi; quldorchilik instituti paydo bo’ladi; - xo’jalik amaliyotida tovar – bozor munosabatlarini oddiy elementlari paydo bo’ladi, bu esa mexnat taqsimotini chuqurlashtiradi, katta xo’jalik soxalarini – qishloq xo’jaligi, savdo, xunarmandchilik ishlab chiqarishi va xokazolarni yuzaga keltirdi; - ko’plab yangi mashg’ulotlar va mutaxassisliklar (jumladan, yozuv bilan bog’liq bo’lgan, davlat boshqaruvi va huquqiy faoliyat va boshqalar); - ma’naviy faollik shakllari rivojlandi, uning vakillari avvalo diniy xizmatchilar (jreslar, Xram xizmatchilari), shuningdek badiiy–estetik boyliklarning yaratish bilan bog’liq bo’lgan namoyandalar (aytib beruvchilar, rassomlar, musiqachilar, artistlar) hisoblandi; - bir tomondan katta ijtimoiy guruxlarni (xalqlar, davlatlar shaharlar) paydo bo’lishi, boshqa tomondan mayda ijtimoiy yacheyka-oilani shakllanishi. 13 Qadimda, allaqachon davlat va xuquq tizimi tomonidan ko’rsatiladigan jamiyat xizmatlari paydo bo’ldi va rivojlana boshladi. Misol sifatida shuni aytish mumkinki bizgacha yetib kelgan eng ko’xna xuquqiy kodekslar – Xammurapi qonunlari (bizning eramizga qadar 1792-1750 yillardagi qoidalar) – Vavilonda yaratilgan. Huquqiy kodekslar uyilgan qora bazaltli ustun Vavilondagi bozor maydonida o’rnatilgan edi. Ushbu ustunda tarixda birinchi marta faoliyatini hozirgi paytda bizlar xizmat sohasi bilan bog’laydigan qator mutaxassilar ishini tavsiflashga harakat qilingan. Chunonchi, bu ustunda agar quruvchi qurgan uy qulab tushsa va uy egasini bossa, unda quruvchini o’lim kutadi deb ko’rsatilgan. Agar uy egasini o’g’li vafot etsa, unda quruvchini o’g’lini o’ldirishgan. Agar vrach operasiyani yomon o’tkazsa, unda uni qo’llari kesib tashlangan. Qadimiy dunyo madaniyatida turli xizmatlar bilan bog’liq faoliyatni yuzaga kelishi uchun ko’plab omillar mavjud edi. O’sha davrda hayot faoliyatini turli sohalarida hozirgi kunda ham mavjud bo’lgan muhim xizmatlar turlari shakllandi va faoliyat yurita boshladi: -iqtisodiy munosabatlar sohasida (xunarmandchilik ishlab chiqarishi, savdo, pul muomilasi va boshqalar); -davlat xuquq munosabatlari sohasida; - ma’naviy va badiiy estetik extiyojlar soxasida; - ma’ishiy sharoitda va yakka extiyojlarni qondirishda. Qadimiy savdo – iqtisodiy xizmatlar shakllari o’zini ko’pgina sifatlari bo’yicha qator zamonaviy talabalarga javob berishi mumkin. Bu ko’p darajada qadimiy Gresiyada mavjud bo’lgan, qadimiy tuzumlar o’rtasida savdo va pul munosabatlarini yuqori rivojlanishi darajasi bilan farqlanib turuvchi xizmatlarga tegishlidir. Gresiya shaharlaridagi bozor odatda bosh maydonda joylashgan bo’lar edi. Ba’zi hollarda bozor uchun maxsus binolar ajratilar edi. Chunonchi, Afinada bizni eramizga qadar V asrda un va don sotiladigan savdo rastalari barpo etilgan edi. Bozorga hunarmandlar (qurol, mebel, teri mahsulotlari tayyorlovchilar va boshqalar) o’z mahsulotlarini kiritar edilar. Buyerga 14 meva-sabzavot, vino, parranda va boshqalar bilan savdo qiluvchi atrofdagi dehqonlar ham o’z tovarlarini keltirishar edi. Gresiya shaharlarida bozorni boshqaruvchi maxsus saylanadigan chinovniklar mavjud edi. Ularni majburiyatiga bozorlardagi tartibni, bozor to’lovlarini xazinaga kelib tushishini, sotiladigan tovar sifatini kuzatish kirar edi. Hukumat savdo jarayonida o’lchov va tarozilarni to’g’riligini jiddiy kuzatar edi. Ammo, chinovniklar chakana savdo operasiyalariga aralashmas edilar, ammo ba’zi hollarda u yoki bu tovarni sotish qoidalarini belgilashar edi. Shuning bilan birgalida qadimiy dunyodagi xizmatlar zamonaviy nuqtai nazaridan ekzotik ko’rinishiga ega edi. Chunonchi, Qadimiy Gresiya shaharlarida tovar ishlab chiqarish (oziq-ovqat mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlari) ularni sotilishi yoki boshqa kerakli tovarga ayriboshlash bilan kechar edi. Bozor hududida qullar bilan savdo qilish uchun maxsus joy ajratilar edi. Shu yerning o’zida turli ishlarni (oshpazlik, sartaroshlik va boshqalar) bajarish uchun yollanadigan bo’sh odamlar o’z xizmatini taklif etishar edi. Savdo va maishiy xizmatlar bilan birgalikda qadimiy dunyo madaniyatida hunarmanchilik bilan bog’liq bo’lgan, shuningdek yuqori malakali tayyorgarlikni talab etuvchi ko’p sonli mashg’ulotlar paydo bo’ldi. O’rta yer dengizi shaharlarida va Sharqda tosh o’yuvchilar va haykaltaroshlar, bolalarni maktabda o’qitadigan yozuvchilar va o’qituvchilar, ovqatlanadigan joy va saroylar egallari ishlar edilar. Qadimiy Xitoyda boshqa madaniyatlarda ma’lum bo’lmagan mutaxassislar paydo bo’la boshladi. Xitoyni amaliy san’at buyumlarini dunyoda mashxur bo’lishda fil suyagiga ishlov beruvchilar, lak miniaturasi, emal bo’yicha mutaxassislar, shoyi matoxlar, chinni ishlab chiqaruvchilar xizmati katta bo’ldi. Xitoyda, jumladan machitlarda ham san’atga, psixologik va jismoniy rivojlanish usulariga o’rgatadigan markazlar mavjud edi. Qadimiy Hindistonda budda machitlari ma’lum vaqtga o’quvchilar qabul qilishgan bo’lib, ular bu yerda jismoniy va axloqiy yuksalishni boshlang’ich kursini o’tashgan, ma’lum falsafiy bilimlar hajmi bilan tanishishgan. Bular mustaqil hayot yo’lidagi muhim bosqich sifatida qaralgan. 15 Qadimiy greklar va rimliklarda suxandonlik san’at, falsafa, aktyorlik asoslariga o’rgatuvchi, sport musobaqalariga ishtirok etishni hohlovchilarni yo’naltiruvchi o’qituvchilar mavjud edi. Bu barcha o’qitish turlari uchun haq olingan. Bu misollar ko’rib chiqilayotgan tarixiy davrda oiladan tashqari xizmatlarni xo’jalik va ijtimoiy amaliyotni muhim qismiga aylanayotganligidan dalolat beradi. Ammo, bu xizmatlarga haq to’langan hollarda ham ular xizmat ko’rsatishni bozor shakllari bilan to’liq o’xshashlikga ega bo’lmagan. Bu holat bozor munosabatlarini endigina paydo bo’layotganligi bilan tushuntiriladi. O’sha davrda xizmat ko’rsatishga intilishni ko’p foyda olish istagi emas, balkim ko’proq mijozlar to’plash va o’z sohasini kasb lideri bo’lish istagi belgilar edi. O’sha paytdagi har bir mashg’ulot yashash, oilani boqish usuli edi. Shahar aholisini asosiy qismi o’zini o’rta hol hayot darajasini tabiiy holat sifatida qabul qilishgan va uni yaxshi tomonga o’zgartirishga intilmas edilar. Qadimiy dunyoda uydan tashqari xizmatlar bilan bir qatorda ancha hajmdagi xizmatlar oila doirasida amalga oshirilar edi. Bu o’zini ta’minlash mexanizmlarini saqlanib qolinganligi va o’ziga xizmat ko’rsatishni katta ahamiyati haqida dalolat beradi. Qadimiy dunyo jamiyatlarida oila umumiy uy xo’jaligi sifatida namoyon bo’la boshladi. Ammo qadimiy dunyo jamiyatlaridagi oilani, ayniqsa uni boshlang’ich rivojlanish bosqichlarida, bizni kunlardagi shahar oilasi bilan tenglashtirish mumkin emas. An’anaviy oila – katta qarindoshlar, oila a’zolari, uy xizmatchilari jamoasidir. Qadimiy dunyoni o’ziga to’q oilalarida uy xizmatchilari vazifasini qullar bajarishgan. Keyinchalik, o’rta asrlardagi g’arbda bu funksiyalar xovli xizmatchilari, yangi vaqtda esa - yollanma xizmatchilar zimmasiga o’tdi. Xoxlagan an’anaviy madaniyatdagi (Qadimiy Rim madaniyati bundan istasno bo’lishi mumkin) xususiy hayot nisbatan yopiq, xizmatchilar yoki qullar mavjud bo’lgan yarim natural uy xo’jaligi asosida o’tar edi. An’anaviy madaniyatni oddiy vakili haqida gapiradigan bo’lsak, uni bo’sh vaqti yo’q edi. Boshqacha qilib aytganda kun, hafta, oy davomida odamni mehnat bilan band bo’lgan aniq belgilangan vaqti mavjud emas edi, mehnat majburiyatlarini bajarish uchun kunni yorug’ vaqti ajratilar edi. Shuningdek ishlab chiqarish – mehnat funksiyalari va undagi majburiyatlarni 16 bajarish o’rtasidagi aniq chegaralar yo’q edi. Odamni hamma vaqti oila - mehnat majburiyatlarini bajarish bilan to’lgan bo’lib, ular jismoniy dam olish (uyqu, xordiq) bilan almashib turar edi. Ko’pgina odamlarni uzoq dam olish, bo’sh kunlari yoki sayohat qilish imkoniyati bo’lmagan, bunday kun kechirishi bir umr davom etar edi. Oliy sinf vakillarini, erkin kasb egalarini, o’z ishini ustalarini kunlik kun kechirish xarakteri boshqacha edi. Birinchidan, ularni ko’pchiligi o’zlari uchun eng muhim yoki yoqimli bo’lgan mashg’ulotlar bilan shug’ulana olishsa, ikkinchidan ular boshqa shaxslar (xo’jain ixtiyorida bo’lgan qaramlar, qullar) xizmatidan foydalana olishar edi. Bu tabaqa va kasbiy gurux vakillari erkin vaqtga ega bo’lib, ular uni sayohatga, sog’lig’ini tiklashga, o’z ichki dunyosini rivojlantirishga sarflay olar edilar. Bu tabaqa doirasida keng diapazondagi talablarni berish jarayonlari, shuningdek ularni qondirish kriteriyalari ishlab chiqilar edi. An’anaviy tuzumlarda an’anaviy tomoshalarni tashkil etish bilan bog’liq bo’lgan xizmatlar dastlab diniy, badiiy, sport - musobaqa shakllarida bo’lar edi. Chunonchi, Qadimiy Yegipet, Qadimiy Gresiyada xram oldilarida diniy mavzulardagi ommaviy tomoshalar - misteriyalar o’tkazilar edi. Qadimiy Gresiyada sport musobaqalari, jumladan Olimpiada o’yinlari, Qadimiy Rimda esa Gladiatorlar musobaqalari o’tkazilar edi. Gladiatorlik janglarini doimiy ravishda o’tkazilib turishi ularni tashkiliy ishlarni o’tkazilishini talab etuvchi ommaviy tomoshalarga aylantirdi. Dastlab mifologik syujet, keyinchalik mualliflik pyesalari asosida bajariladigan teatr tomoshalari qadimiy dunyoni muhim regionlarida keng tarqalgan edi. Ammo Xitoy bundan istasno bo’lib u yerda teatr mustaqil san’at sifatida nisbatan kechroq – II ming yillikni boshlarida imperator saroyidagi spektakllar asosida paydo bo’ldi. Oddiy xitoyliklarni sevimli tomoshalari sirk tomoshalari hisoblanib, boshqa davlatlar singari ko’p hollarda bozor maydonlarida va odamlar gavjum joylarda o’tkazilar edi. Ammo badiiy - estetik faoliyat turlari boy xonadonlar, o’ziga to’q oilalarda tashkil etilishi mumkin edi. Qadimiy Xitoydagi sirk san’atida ham dunyoni boshqa regionlari kabi sirk turlari mavjud bo’lib, ammo Xitoy sirki xalq san’atiga tayanganligi, artistlarni o’ziga xos mashq tayyorgarligi va psixologik tayyorgarligi sababli original hodisa edi. Xon 17 saroyida mifologik syujetdagi (masalan akrobatika, raqs, musiqa va tomosha effektlari bilan uyg’unlashib ketgan «Baliqni ajdahoga aylanishi») sirk tomoshalari qo’yilar edi. Xitoy sirki xalq tomoshasi bo’lib, kezib yuruvchi sirkchilar qiziqarli nomerlar bilan hudud va kichik qishloqlarda ham bo’lishar edi. Ularda shunday tirik jonzotlar baliq, chumoli, toshboqalarni dressirovka qilish an’analari mavjud edi. Xitoy auditoriyasida fokuslar alohida mashhurlikga ega edi. Download 0.63 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|