Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Синов саволлари:

1. 
   Антик даврда фаолилт кўрсатган олимларни айтиб утинг.
   
2. 
   П. Перро қандай экспериментал изланишларни бажарди?
   
3. 
   Сув мувозанати тенгламасини биринчи бўлиб ким тавсия этди?
   
4. 
   Сув мувозанати тадқиқотлари фанининг ривожланиш босқичлари нечта?
   
5. 
   Сув мувозанати тенгламасининг асосий элементларини айтиб беринг
   

2.2. ТУРЛИ ЮЗАЛАР УЧУН СУВ МУВОЗАНАТИ ТЕНГЛАМАЛАРИ
Ушбу мавзуда Ер шаридаги турли юзалар учун сув мувозанати тенгламаларини тузиш усуллари кўриб чиқилган. Шунингдек қуруқлик дарё ҳавзалари, кўллар ва сув омборлари учун алоҳида сув мувозанати тенгламалари тузилган.
2.2.1. Қуруқликнинг маълум қисми учун сув мувозанати тенгламалари
Маълумки, сув муисзанати усули моддаларнинг сакланиш қонунига асосланади. Бу қонунга биноан, Қуруқликнинг алоҳида олинган қисмига маълум вақт оралигида кирган сув миқдори шу қуруқликдан чикиб кетган сув миқдорйга тенг бўлади. Намликпинг ўзгаришини ҳисобга олган ҳолда, бу тенглик кунидагича ифодаланади:
К= Ч +А
бу ерда -турли сувлариинг участкага кирган йигандиси; Ч - чиыиб кетган сувлар йиғиндиси; А-участка ичида намли миқдорининг ўзгариши.
Сув мувозанатининг кирим қисмига қуйидаш компонентлар киради: ёғин миқдори, ер усти ва ер ости оқимлари, конденсация сувлари, артезван сувлари ва биоқимёвий жараёнлар натижасида ҳосил бўлган сувлар. Чиқим қисмипи тьашкил этувчи элементлар эса қуйидагилардан иборат: ер усти ва ер ости оқимлари, умумий буғланиш, чуқур-ер ости қатламларидаги сув заҳираларини тулдиришга сарфланган сув миқдори. Ажратилган участкадага умумий намлик миқдорининг ўгариши эса тупроқ-грунтда, дарё ўзанида, кўллар ва сув омборларида, "ботқокликларда ва Қуруқликдаги бошқа ботиқликларда намлик миқдорининг Ўзгаришидан ташқил товади.
Атроф муҳитга ва шу жумладап, худуднинг катта қисмида содир булаётган гидрологик жараёнларга инсон фаолиятининг таъсирини миқдорий баҳолаш учун кўп холларда сув мувозанати тешламаларига қушимча, инсон хужалик фаолиятини акс эттирувчи элементлар киритилади. Буларга дарё оқимини бир ҳавзадан иккинчи ҳавзага утказиш, ер усти ва ер ости сувларини олиш ва ташлаш гидротехник иншоотлар ёрдамида оқимни бошқариш ва ҳоказолар киради.
Шундай қилиб, сув мувозанати тенгламасига кирувчи элементлар сони кўп бўлиши мумкин. Лекин уларнинг абсолют қийматлари ҳам, сув мувозанатидаги урни ҳам турличадир. Шунинг учун сув мувозанати тенгламасига қушимча элементлар киритиб, ортиқча аниқликга интилиш максадга мувофик эмасдир. Чунки Ҳозирги вақтда гидрологик изланишларда қўлланиладиган усуллир билан бу қушимча киритилган кичик элементларни аниқ баҳолаб бўлмайди. Мисол учун, Еврова худудининг гарбий районларида ўртача йшшик конденсация миқдори 5-6 мм ни ташқил қилади, ер ости қатламлари билан сув алмашиниш зса атмосфера ёганларининг атиги 1-5 фоизини ташқил этади.уДемак Қуруқлик сув мувозанати тенгламасини аниқ даражада ечиш учун. биринчи навбатда унинг кирим, чиқим ва аккумуляция қисмларидаги асосий компонентларни аниқлаш керак.
Қуруқликнинг умумий сув мувозанати тенгламаси фазодаги маълум ҳажм учун М.А.Великанов томонидан келтириб чикарилган бўлиб, планда эса S периметрга эга бўлган контур кўрсатилган Мувозанатнинг кирим қисми учун ёғин-сочин миклори - Р, конденсация – К, ер усти (У_п) ва ер ости (У_r) оқимлари олинган. Чиқим кдсмига эса буғланиш йиғиндиси - Е, ер усти (У_п) ва ер ости (У_r) оқимлари киритилган.
Бирлик t вақт ичида (F) майдон юзасига ёққан ёғин-сочин миқдорини қуйидаги тенглама ердамида тасвирлаш мумкин:
РF= dt PdF (1)


Шунга ўхшаш тенгламаларни кондесация, буғланиш, намлик миқдорининг кувайиши (V₁) ва камайиши (V₂) учун тузиш мумкин.
Интеграл қисмининг майдонга бўлган нисбати юқорида курсатилган элементларнинг ўртача қийматиним ташқил этади. Ер ости сувларини ҳарактерловчи элементлар (кирим ва чиқим қисми) қуйидаги куринишга эга бўлиши мумкнн:
Y_r F= dt аds (2)
бунда a -ер ости сувларининг вақт бирлиги ичида периметрнинг Ўзунлик бирлигига окиб келган ёки окиб кетган миқдори. Ер ости сувларининг окиб келган ва кетган миқдорини майдон бирлигига келтириб, У_r ва У', қийматларини топиш мумкин.
Сув мувозанати элементларини ҳарактерловчи ер усти сувларининг окиб келгани ва оқиб кетган миқдорини қуйидаги ифодадан аниқлаш мумкин:
F n= dt Q_i (3)
бу ерда Q_i-i - чи дарёларнинг сув сарфи; n -дарё ва жилгалар сони; Y_n -ер усти оқими (келган, кетган) к.алинлиги.
Юқорида келтирилган хдмма элементларнинг йиғиндисини бирлик майдонга келтирувчи, қуйидага куринишдаги мувозанат муносабати тузилади, бунда ҳамма элементлар окдм кдтлами шаклида берилган:
Р + K¹ + У'_n+ У₂ + У_r = Е₂ + У'_n+ У₁ + У¹_r , (4)
Бу тенглама М.А.Великанов томонидан қабул қилинган бўлиб, сув мувоназанатининг умумий куринишини ифодалайди ва ҳар қандай ҳажм ва вақт оралига учун кўлланилиши мумкин.
Атмосфердаги сув буғининг конденсацияланишидан ҳосил бўлган сув миқдори Бошқа элементларга нисбатан жуда кичик бўлгани учун, у ҳисобга олинмаса ҳам бўлади\£ув мувозанат тенгламасининг ҳар қандай вақт оралига ва ҳар қандай Қуруқлик қисми учун умумий куриниши қуйидагича бўлади:
P + Y_n+Y_r-E-Y_n- S= (5)
бу ерда S – кўрилаётган ҳажмдаги сув миқдорининг вақт бирлига оралигида ўзгариши; - ҳисоблаш орттирмаси, яъни (невязка) тенгламадаги элементларни ҳисоблаш ва ўлчаш натижасидаги хатоликдир.
Юқоридаги сув мувозанати тенгламаси конкрет вазифани бажариш учун кўлланилганда унинг элементлари ҳудуднинг улчами, гидрологик хусусиятлари, ҳисоблаш даври ва сув режими фазаларига караб камайиши ёки кувайиши мумкин.
Ҳозирги вақтда кўплаб худудлар томонидан ўзлаштирилганлиги сабабли, сув мувозанати тенгламалари алоҳида иктисодий районлар ва вилоятлар учун тузилмокда. Бу районлар чегараси кўп ҳолда сув айиргич чизиги билан мос келмайди, Алоҳида иктисодий ёки маъмурий худудлар учун (5) ифода қуйидаги куринишга эга бўлади:
Р-У_м-Е-У +У +У_r-У¹_r±У_r = S (6)
бунда У_м -шу худуща ҳосил бўлган махаллий оқим, У_L-сув омил, Ув-ташлама сувлар, Ур - бошқа ҳавзага сув омил.
Юқорида кўриб чикилган. тенгламалар қуруқлик юзаси ва тупроқ грунт қатламидаги сув мувозанат элементларининг бир-бирига бўлган нисбатини характерлайди.

2.