Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Синов саволлари:

1. 
   Иссиқлик ва сув баланси қандай тузилади?
   
2. 
   Иссиқлик коэффициенты қандай аниқланади?
   
3. 
   Эффектив нурланиш нима?
   
4. 
   Иссиқлик оқимини кандап ҳисоблаш мумкин?
   
5. 
   Сув щвзасининг гидротермик режимы қайси омиллар таъсирида шаклланади?
   
6. 
   Ўта совуган сув қачон ва нима сабабдан пайдо бўлади?
   
7. 
   Сув оқими тезлиги музлаш жараёнига таъсир кўрсатадими?
   
8. 
   Зажор билан заторнинг фарқини тушунтиринг.
   
9. 
   Чучук ва шўр сув ҳавзаларида музлаш жараёнининг фарқи борми ?
   

1.9. СУВ, ҚОР, МУЗ ВА ТУПРОҚ ЮЗАСИДАН БУҒЛАНИШ
Ушбу мавзу табиатдаги қуёш энергияси таьсирида вужудга келаётган сув айланиш ҳаракатининг буғланиш қисмининг физик мохиятини ёритишга царатилган, шунингдек ҳар хил юзалардан буғланишни миқдорий баҳолаш усуллари қисқача таърифланган.
Буғланиш - деб модданинг суюк (сув) ёки қаттиқ (қор, муз) ҳолатидан бугга ўтишига айтилади.
Моддаларнинг қаттиқ х°латидан суюк ҳолатша утмасдан тўғридан-тугфи буғ ҳолатига ўтиш жараёнига возгонка деб аталади.
Тупроқ ва ўсимликлар юзасидан сувнинг буғланишига ялпи буғланиш, ўсимликлардан буғланиш эса - транспирация дейилади. Тескари жараённи, яъни буғни сувга айланишига - конденсация дейилади.
Сув буғи атмосферада конденсацияланиб, булутларни ва сўнг ёган сочинни ҳосил қилади.
Буғланиш ва атмосферадаги конденсация жараёни туфайли сувнинг айланма ҳаракати кузатилади, Айланма ҳаракатда иштирок этувчи намликнинг миқдори 0,577 млн км³ га тенг ва уни бувдатиш учун сарфланадиган энергия 14* 10² кжга тенг, яъни Ер шарига келадиган қуёш радиатциясининг 30 % ини ташқил этади. Материкларга ё'гадиган ёеин миқдори Р=0,103 млн км¹ га тенг бўлиб, буғланиш миқдоридан кўп (Е=О,О63 млн км³). Материклардан бугланиб улгурмаган сув ҳажми 0,040 млн км³ ёки 266 ммга тенг ва намликнинг бу қисми дарёларнинг оқимини ҳосил қилиб, денгиз ва океанларга қуйилади (У-0,040*10⁶ км³). Турли юзалардаги (сув, қор, муз, Тупроқ) буғланиш жараёни илмий ва амалий жихатдап, сув захиралари билан боғлиқ бўлган, халқ хужалик масалаларининг ечишга кар атилган лиги учун кўпгина мўтахассисликнарни кизиктиради.
Буғланиш хакидаги маълумотлар денгазлар, кўллар, сув омборлари, музликлар, қор ва Тупроқ катламларшшнг сув ва иссиқлик балансларини тузиш учун керак бўлади.
Буглаииш назариясининг ривожланишда инглиз олим Дж. Дальтон (1802 й.) ва россиялик Э.В.Штеллинг (1882 й.) илмий ишлари асос булди. Дальтон биринчи бўлиб б>тланиш тезлиги Тўйинган вар босими ва ҳаводаги варкинг парциал босими билан боғланишини ифодаловчи миқдорий конунини кашф этади.
Буғланишни ҳисоблаш учун Дальтон томонидан тавсия этилгаи ва Штеллинг билан ифоданинг такомиллаштирилган структураси Ҳозирги вақтга қадар ўзгартирилмаган ҳолда қўлланилади. Сувнинг буғланиши хакидаги илмнинг ривожланишйга Е.В.Оипоков, Э.М.Ольдекоп, В.В, Шулейкин, В.К.Давидов, М.И.Будико, Б.Д.Зайков, М.П.Тимофеев, А.Р,Константинов, Т.П.Кузмин ва бошқалар ўз ҳиссаларини кўшдилар.
Сув юзасидаги буғланишни ҳисоблаш. Сув юзасидан буғаниш бир неча услублар ёрдамида бахоланади. Энг юқори аниқдикга эга бўлган тўғри усул бу инструментал кузатишлардир. Кузатишлар мобайнида сув буглатгич асбоби юзасидан бувданган сув қатлами ўлчанади.
Тўғри усул билан бир қаторда сув ва иссиқлик баланси, турбулент диффузия тенгламалари ҳам қўлланилади, шунингдек метсомаълумотларга асосланиб тузилган эмпирик ифодалар ҳам гидрология амалиётида кенг тарқалган.
Сув юзасидан буғланишни аниқлаш мақсадида мамлакатимиз худудида сув буглаткич майдончалар тармоклари яратилган. Улар стандарт буғланишни улчайдиган ГГИ-3000 ( юза майдони 0,3 м³, баландлиги 0,6 м) ва эталон бўлган сув-буглаткич бассейнлар (F=20 м² h=l м) билан таъминланган. Махсус мавзули изланишлар учун майдони 100 м² га тенг бўлган сув буглаткич бассейн ишлатилади. Ўлчанган буғланиш миқдоридан ҳақиқий буғланишни аниқлаш учун тузаткич коэффициентлари киритилади. Мисол учун асбоб курсаткичларидан майдони 1000 км² гача бўлган сув ҳавзасидан бўшанишга ўтиш учун Голубеев B.C. қуйидаги тенгламани тавсия этади:
Е=0,43 E_0,3+O,9h -1.2 h +2.4 -8,1 -35,
бу ерда: Е ва Е_0,3-ойлик букланиш миқдори, сув ҳавзасидан ва буглаткич асбоби ГГИ-3000 дан, мм/ой; h ва -Қуёшнинг туш вақтидаги баландлиги (градус) ва куннинг 15-и санадаги давомийлиги; h ва -ойнинг биринчи ва охирги сана;!арида юқоридаги миқдорларнинг ўзгариши,.
Баъзи холларда майдони 20 м² га тенг бўлган буглаткич маълумотларидан фойдаланиб ўрганилаётган ҳавза юзасидан буғланиш миқдорини аниқлаш учун А.Р.Константинов ўзининг қуйидага ифодасини тавсия этади:
E=k_H k_заҳ E₂₀
бу ерда k_H -чуқурликнинг буғланишга таъсирини белгиловчи коэффициент (1 0,92 1 0,90 гача ўзгаради), k_заҳ -сув ҳавзасининг химояланганлик коэффициенти (0,96 0,51), -юза майдонининг буғланишга таъсири.
Сув баланси (мувозанати) усули. Бу усул ёрдамида сув баланси тенгламалари бўйича буғланиш миқдорини колдик сифатида аниқ/шш мумкин:
E=X+Y₁ +W₁ –Y₂ – W₂ H,
бу ерда: X ёғин -сочин микдори, Y₁ ва Y₂ ер усти окими, W₁ ва W₂ ер ости окимлари, Н колдиқ.
Эмпирик ифодалар ёрдамида буғланишни ҳисоблаш.
Ҳозирги вақтда В.К.Давидов, Б.Д.Зайков, А.П.Браславский ва З.А.Викўлина, С.Н.Нургалиев эмпирик тенгламалари энг кенг тарқалган.
1. Б.Д.Зайков тенгламаси:
Е=0,15 (1+0,72 w₂)(е₀-e₂);
2. ДГИ тенгламаси:
Е=0,14 (l+0,72w₂) (е_о-е₂);
3. В.А.Римша ва Р.В.Донченко тенгламаси:
Е=0,104 (k₁ w₂)(e₀-e₂);
4. А.Р.Константинов тенгламаси:
Е=(0,024 (t_n-Q₂))*(l+0.116 w₁)( e_o-e₂);
бу ерда: Е - буғланган сув қатлами (мм/сут), е₀ ва е₂ - тўйинган бyғ ва атмосферадаги буғнинг парциал босими, , w₂ - 2 м баландликдаги шамол тезлиги.
Қор қоплами ва музликлар устидан бугаапишни ҳисоблаш усуллари деярли бир хил, факдт муз зичлиги қор зичлигидан каттароқ бўлганлиги учун муз юзасидаи буғланиш жадалрок ўтади. Қор юзасидан буғланиш жараёнини урганишда П.П.К Кузмин катта ҳисса қўшган ва ўзининг қуйидаги ифодасини тавсия этган:
Е=(0,24+0,05 ₁₀)d₂,
бу ерда d₂- 2 м баландликдаги хавонинг намлик дефицити.
Тупроқ юзасидан, буғланишни асбоблар ва эмпирик теигламалар ердамида аниқлаш мумкин.
С.Ч.Харченко тенгламаси лизиметр маълумолатларига асосланиб тузилган ва қуйидагича ифодаланади:
Е=Е_оехр(-mН) ,
бу ерда m -вараметр ўсимликлар ва тупроқ тўзилишига боғлиқ ҳолда жадвалдан аниқланади. Н-грунт сувларининг чуқурдиги.