ЎЗБекистон республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси самарканд давлат тиббиёт университети шайхова Г. И., Рахимова Д. Ж., Зокирхонова Ш. А. Болалар ваўсмирлар овқатланишини ташкиллаштириш (монография)

ОВҚАТЛАНИШ СТАТУСИ БИОМАРКЕРЛАРИ. ОВҚАТЛАНИШ ҲОЛАТИНИ БАҲОЛАШНИНГ ЛАБОРАТОРИЯ УСУЛЛАРИ.

Лаборатория усуллари организмда овқатланиш бузулишининг ташқи клиник белгилар пайдо бўлмаган преклиник шаклларини аниқлашга ва организмнинг озиқ моддалар ҳамда энергия билан таъминланганлик даражасини аниқлашга имкон беради (16-жадвалга қаранг). Овқатланиш ҳолатининг бузилиши озуқа моддаларининг етишмаслиги, ортиқча истеъмол қилиш ёки озуқа моддалари ўртасидаги мувозанатни бузулишида ҳам намоён бўлади.
Овқатланиш ҳолатининг статик биокимёвий ва функционал тестлари танадаги кимёвий бирикмалар (озуқа моддалари ёки уларнинг метаболитлари) ёки организмни озуқавий моддалар билан таъминлашнинг биомаркерлари деб аталадиган физиологик реакциялар мавжудлигига асосланади.
Биомаркерлар - бу биокимёвий ёки физиологик кўрсаткичлар бўлиб, улар овқатланишнинг табиати ва озиқ-овқат ёки энергия истеъмоли миқдорини ёки кенгроқ эпидемиологик маънода, озуқавий омилларнинг организмга таъсирини баҳолаш учун ишлатилиши мумкин.

17-жадвал
Озуқавий моддалар етишмовчилигини ривожланиш босқичлари ва аниқлаш усуллари (сувда эрийдиган витаминлар етишмаслиги ривожланиши мисолида)

Босқичи	Овқат билан қабул қилишнинг етарли эмаслиги	Тўқималарда заҳираларнинг камайиши	Биокимёвий бузилишлар	Клиник кўринишлари
Ривожланишнинг хусусият лари ва сабаблари	Етарли даражада овқатланмаслик. Талабнинг ортиши. Антагонистларнинг ва бошқа фаоллаш тирувчи омиллар таъсири	Қон плазмасида витаминлар миқ дорининг кама йиши. Пешоб билан чиқарилишининг камайиши. Баъзи ҳужайралардаги (лейкоцитларда) даражани сақла ниши	Коензимларнинг камайиши туфай ли ферментлар фаоллигининг пасайиши Метаболик бузулишлар (патологик метаболитлар)	Танқисликни ўзига хос белгилари. Етишмовчи ликнинг ўзига хос бўлмаган иккиламчи белгилари. Умумий қаршиликни пасайиши.
Диагнос тика усуллари	Озиқ-овқат маҳсу лотлари ва рационда витамин лар таркибини ўрганиш	Қонда ва пешоб да витаминлар ва уларнинг метабо литлари даражаси ни ўрганиш	Витаминга боғлиқ ферментларнинг тўйинганлик дара жасини текши риш. Метаболизм патологик маҳсу лотлари даража сини ўрганиш	Функционал бузилишлар ва патологик кўринишлар нинг клиник диагностика си. Морфологик ўзгаришлар

Биомаркерлар фақат муҳим озиқ моддалар билан таъминланиши шарт эмас, лекин улар маълум озиқланиш омилларининг таъсирини кўрсатиши керак, яъни бу омилларни озиқ-овқат билан қабул қилиш ҳақида. Масалан, жуда паст зичликдаги липопротеинларнинг плазмадаги миқдори ортиқча холестеролни истеъмол қилинаётганлиги бўйича биомаркер бўлиб хизмат қилиши мумкин. Узоқ ўтмишда истеъмол қилинган озиқ-овқатларда ёғларнинг ёг ъкислоталари таркиби ёғ тўқималарининг ёғ кислоталари таркибининг биомаркери бўлиб хизмат қилади.
Профилактик тиббиётда овқатланиш ҳолатини аниқлашнинг лаборатория усуллари муҳим аҳамиятга эга. Улар сизга патологик жараённинг ривожланиши ёки кучайишига олиб келадиган ёки ўзлари касалликнинг сабаблари бўлиши мумкин бўлган нотўғри овқатланишнинг дастлабки преклиник шаклларини аниқлашга имкон беради.
Тананинг озуқа моддалари ёки энергия билан таъминланишининг бузилишини ташхислаш усулларининг яна бир гуруҳи озуқа моддалари ёки уларнинг фаол метаболитлари иштирокида амалга ошириладиган ўзига хос функцияларнинг бузилишларини баҳолашни ўз ичига олади.
Функционал тестлар статик тестларга қараганда анча сезгир ва ўзига хосдир, чунки улар озуқа моддалари ёки уларнинг фаол метаболитлари даражасининг пасайиши билан юзага келадиган оқибатларни акс эттиради. Функционал тестлар ўзига хос ферментларнинг фаоллигини ўлчашни ёки озуқа моддаларининг биологик функцияларига боғлиқ бўлган аниқ компонентларнинг концентрациясини ўлчашни ўз ичига олади. Функционал тест сифатида, озуқа моддаларининг етишмаслиги натижасида тўпланган нонормал метаболитларни таҳлил қилишни қўллаш мумкин. Функционал тестлар, шунингдек, озуқа моддалари билан таъминланганлик даражаси (масалан, рух ва / ёки темир танқислиги билан боғлиқ таъм бузилиши, темир танқислиги ва камқонлик ҳолатларини ўрганиш) физиологик ёки хатти-ҳаракатлар функцияларини ўлчашни ҳам ўз ичига олади.
Бир қатор биологик ва техник омиллар тест натижаларига таъсир қилади бу эса тананинг озуқа моддалари билан таъминланишининг бузилишига боғлиқ бўлган ҳақиқий ҳолатни бузади. Статик биокимёвий тестлар натижаларига таъсир этувчи омиллар 17-жадвалда келтирилган. "Ҳалақит қилувчи" омилларнинг таъсирини материалдан намуна олиш учун барча қоидаларга риоя қилиш, текширишни яхши режалаштириш орқали камайтириш мумкин. Масалан, қондаги озуқа моддаларининг концентрациясининг кунлик тебраниш ритмига боғлиқ бўлган хатоларга йўл қўймаслик учун, куннинг бир вақтида, одатда эрталаб қон намуналарини олиш имконини беради.