Ўзбекистон тариxи

 
10. Миллий-озодлик ҳаракатлари. Жадидчилик. 

---

151 
Миллий-озодлик ҳаракатлари. Туркистон ўлкасида 
империя 
маъмурларининг 
мустамлака 
сиѐсатига 
қарши 
ҳаракатлар (турли кўриниш ва миқѐсларда) Россия империяси 
Ўрта Осиѐни босиб олаѐтган пайтлардаѐқ бошланган бўлса-да, 
улар шафқатсизларча бостирилиб борилди. 1873-1876 йиллар 
Қўқон хонлигидаги Пўлатхон бошчилигидаги қўзғолондан сўнг 
ўлканинг бир қанча ҳудудларида халқ оммасининг норозилик 
ҳаракатлари бўлиб ўтди. 
Россия империяси босқинига қарши ҳозирги Ўзбекистон ва 
Қирғизистон республикаларининг тоғли ҳудудларида ―Олой 
маликаси‖ номи билан машҳур бўлган Қурбонжон додхох 1876 
йилнинг охирига қадар босқинчиларга қарши курашиб келган. 
Унинг қўшинларига қарши юборилган генерал Скобелев бошлиқ 
рус 
қўшинлари 
қўзғолончиларга 
қарши 
ҳаракатларда 
енгилганлиги боис, мустамлакачи маъмурлар Қурбонжон додхох 
билан сулҳ тузишга мажбур бўлдилар. Ана шундай 
ҳаракатлардан яна бири 1878 йилда Мингтепа (Андижон) да 
Етимхон бошчилигида бўлиб ўтган исѐндир. Бу исѐндан сўнг 
Фарғона вилояти генерал-губернатори вилоятдаги маҳаллий 
аҳолидан ғайриқонуний солиқ ундирувчиларни ишдан олиб 
ташлашга мажбур бўлган. 1885-90 йилларда Андижоннинг 
Қўрғонтепа уездида Дарвешхон тўра бошчилигидаги халқ 
ҳаракатлари бўлиб ўтди. Аммо, бу ҳаракатлар рус маъмурлари 
томонидан шафқатсизларча бостирилди. 
―Вабо исѐни‖ номини олган 1892 йилги Тошкент қўзғолони 
ХIХ аср охиридаги муҳим ҳаракатлардан бири бўлди. Бу 
қўзғолон кўплаб тарихий адабиѐтларда ўлкада вабо касали 
тарқалиши олдини олиш учун бўлган ҳаракат деб таърифланган 
бўлса-да, аслида бу қўзғолон Россия империясининг ўлкадаги 
мустамлакачилик сиѐсатига қарши қаратилган ҳаракат бўлиб, 
мустамлакачилик зулмига қарши қаратилган миллий озодлик 
курашининг бир босқичи эди. 
1898 
йил 
май 
ойида 
Андижонда 
мустамлакачи 
маъмурларнинг зулмига қарши яна бир озодлик ҳаракати бўлиб 
ўтди. Андижоннинг Мингтепа қишлоғида бошланган бу қўзғолон 
тарихда ―Андижон қўзғолони‖ деб ном олган бўлиб, унга 
Муҳаммадали Эшон – ―Дукчи Эшон‖ бошчилик қилди. 
Мустамлакачилар қўзғолонни шафқатсизларча бостириб, унинг 
раҳбарини дорга осган бўлсаларда, Фарғона водийсининг Асака, 

---

152 
Қува, Шаҳрихон, Ўш, Марғилон каби шаҳар ва қишлоқларида 
норозилик ҳаракатлари кенг ѐйилди. Аммо, рус қўшинлари барча 
ҳаракатларни ваҳшийларча бостирдилар. 
ХХ асрнинг бошларига келиб ўлкадаги халқ ҳаракатлари 
янги босқичга кўтарилди. Айниқса, 1900-1903 йилдаги иқтисодий 
инқирозлар ўлкадаги маҳаллий аҳолининг аҳволига салбий 
таъсир этиши деҳқонларнинг оммавий норозиликларига сабаб 
бўлди. Ана шундай норозилик ҳаракатларидан бири 1904-1907 
йилларда Самарқанд вилоятида бўлиб ўтди. Бу ҳаракатга рус 
мустамлакачилари орасида ―Намоз ўғри‖, халқ орасида ―Намоз 
ботир‖ деб ном олган Намоз Пиримқулов бошчилик қилган. Бу 
ҳаракат Самарқанд вилоятининг Самарқанд, Каттақўрғон, Жиззах 
ва Хўжанд уездларида кенг тарқалиб, генерал-губернатор 
маҳкамаси Намоз ботир операцияси учун махсус қўшимча маблағ 
ажратганлиги бу ҳаракат рус маъмурларини анча ташвишга 
солганлигидан далолат беради. 
Биринчи 
жаҳон 
урушининг 
иқтисодий 
асоратлари 
меҳнаткаш аҳоли бўйнида оғир юк бўлиб турган вақтда 1916 йил 
25 июнда Николай II нинг ―Империядаги рус бўлмаган эркак 
аҳолини ҳаракатдаги армия районларида мудофаа иншоотлари ва 
ҳарбий алоқа йўллари қуриш учун олиб бориладиган ишларга, 
шунингдек, давлат мудофааси учун зарур бўлган бошқа ҳар 
қандай ишларга жалб қилиш ҳақида‖ фармони (мардикорликка 
олиш) эълон қилинди. Ушбу фармонга кўра Сибирь, Ўрта Осиѐ, 
Қозоғистон ва Кавказорти халқларидан 19 ѐшдан 43 ѐшгача 
бўлган 400 минг киши сафарбар қилиниши режалаштирилган 
эди. 
Туркистон генерал-губернаторига ушбу фармонни зудлик 
билан амалга оширилиш буюрилиб, эркак аҳолини йиғиш бўйича 
чора-тадбирлар белгиланди. Натижада 1916 йилнинг 4 июлида 
савдо ва ҳунармандчилик маркази бўлган Хўжанд шаҳрида, 
ундан кейин Самарқанд, Жиззах, Каттақўрғон, Тошкент, Қўқон, 
Андижонуездларида норозилик ҳаракатлари авж олди. Бу 
ҳаракатларнинг энг йириги Жиззахда бўлиб ўтди. Тарихда 
―Жиззах қўзғолони‖ деб ном олган бу ҳаракатга Назирхўжа Эшон 
бошчилик қилган. Даҳшатли тус олган ушбу қўзғолонни 
бостириш учун Туркистон генерал-губернатори Жиззахга икки 
ярим минг кишилик жазо отрядини юборди. Аѐвсиз қирғинлар 
эвазига қўзғолон шафқатсизларча бостирилди. 

---

153 
Хуллас, Россия империяси мустамлакачилари Ўрта Осиѐ 
ҳудудларини босиб олганларидан сўнг улар зулмига қарши 
норозилик ҳаракатлари доимий давом этиб турди. Миллий 
озодлик ҳаракатлари даставвал маҳаллий халқларнинг иқтисодий, 
сиѐсий ва маданий ҳаѐтидаги тенгсизлик ва адолатсизликка 
қарши стихияли норозилиги сифатида шаклланиб борди. 
Кейинроқ эса, бундай ҳаракатлар империя мустамлакачилигига 
бутунлай барҳам бериш, янги мустақил Туркистон давлатини 
барпо этиш ғоялари билан боғланди-ки, бундай ғояларнинг 
шаклланиши ва ѐйилишида жадидлар алоҳида жонбозлик 
кўрсатган эдилар. 
Россия империяси мустамлакачилиги даври Ўрта Осиѐ 
давлатларининг ҳаѐти, сиѐсати, иқтисодиѐти, ижтимоий тузуми 
ва давлатчилигидаги муайян ўзгаришлар билан боғлиқ бўлиб, 
улар қуйидагилардан иборатдир: 
1. Россия империясининг ҳарбий истилоси оқибатида 
Бухоро амирлиги, Хива ва Қўқон хонликлари забт этилди. 
2. Ҳокимиятнинг 
мустамлакачиликка 
асосланган 
тузилмасини ўрнатилиши оқибатида Қўқон хонлиги бутунлай 
тугатилди. Бухоро амирлиги ва Хива хонлиги ярим мустамлакага 
айланди. 
3. Империянинг иқтисодий ва сиѐсий ҳукмронлигини 
мустаҳкамлашга хизмат қиладиган қонунчилик ташкилотлари 
пайдо бўлиб, Россия савдо, саноат ва молия капитали 
ҳукмронлиги ўрнатилди. 
4. Ўрта Осиѐ ва Россия ўртасидаги маҳсулот айирбошлашни 
кенгайтириш, мустамлакачилик муносабатларини мустаҳкамлаш 
ҳамда минтақанинг иқтисодий тузилмасида аниқ ўзгаришларни 
амалга оширишга йўналтирилган янги иқтисодий шароитларнинг 
яратилиши оқибатида ўлка Россиянинг арзон хом ашѐ базасига 
айлантирилди. 
5. Минтақа халқларининг миллий-маънавий манфаатлари 
ҳамда қадриятлари поймол этилди, уларнинг ҳатто, энг оддий 
ҳақ-ҳуқуқларига ҳам менсимаслик кайфияти билан қаралиб, улар 
оммавий равишда асоратга солинди.