Ўзбекистонда археология фанининг ривожланиш босқичлари

МЕЗОЛИТ (мезо... ва lithos — тош) — ўрта тош даври; палеолитдан неолитта ўтиш даври (мил. ав. 10—7минг йиллик). Геологик плейспгоцендан ҳоз. голо-ценга ўтиш даври. М.да ҳайвонот дунёси, ланд- шафтлар музлик давридан халос бўлиб ҳоз. табиий шароитга мослашган. Музлик даврига мослашган йирик ҳайвонлар (мамонтлар) йўқ бўлиб, янгилари пайдо бўлган. Инсон ҳаётида катта ўзгаришлар содир этилган. М.да ўқ-ёйнинг кашф этилиши б-н якка оила бўлиб яшаш имконияти туғилган. Тош, суяк, ёғочдан микролит қуроллар (пичоқ, қирғич, болта) кашф қилинган. Бу қуроллар ёрдамида одамлар якка ҳолда ов қилиш имконига эга бўлишган. Шу тариқа жамоа бўлиб яшашга барҳам берилган. М. даври одамлари овчилик, балиқчилик, теримчилик б-н шуғулланганлар. Ўзбекистон ҳудудида М. даврига оид энг қад. ёдгорлик Қўшилиш бўлиб, у мил. ав. 10минг йиллик б-н даврланади. Ундан микролит қуроллар, пайкон ва учбурчак шаклдаги қуроллар, қўлга ўргатилган тур (буқа ёки сигир) суяги топилган. Бу эса М. даври бошида Ўзбекистон ҳудудида одамлар чорвачиликдан хабардор бўлганликларидан далолат беради. Республикамизда М.га оид кўплаб ёдгорликлардан Фарғона водийсининг Сўх туманидаги Обишир I ва Обишир V манзилгоҳлари (қ. Обишир маданияти), Сурхондарёнинг Бойсун туманидаги Мачай ғори кабиларни кўрсатиш мумкин.
Мочай ғор-макони. Бу ёдгорлик Ҳисор тизмасининг тармоқ-ларидан бири — Қетмончопти тоғининг жанубий ёнбағрида, Ма-чай дарёсининг ўнг соҳилидаги Юқори ва Урта Мачай қишлоқ-лари оралиғида жойлашган. Ударёсатҳидан 70метрча баландда бўлиб, оғзи жанубга қараган. Унинг кенглиги 20 метр, чуқур-лиги 11 метр, баландлиги эса 3,5—5 метргачадир.
Мочай ғори кўп қатламли ёдгорлик бўлиб, казиш натижаси-да ундан тош ва суякдан ясалган меҳнат куроллари топилган. Лекин улар орасида тош қуроллар асосий кўпчиликни ташкил этади.
Мочай ғоридан топилган суяк қуролларнинг жами 15 нусха бўлиб, улар бигиз, игна, сўзан ва бошқалардан иборатдир. Ғорнинг маданий .қатламидан жами 870 та тошдан ясалган шохли хонаки хайвонларнинг суяклари ҳам топилган.
Палеозоолог Б. X. Ботировнинг маълумотларига қараганда, Мочай ғоридан 20 хилдан ортиқ ҳайвон суяклари топилган бў-либ, уларнинг аксарияти майда, синдирилган, оловда куйган. Агар маданий қатламдаги қалин кул қолдиқлари назарга олин-са, ғорда ҳамиша гулхан ёниб турган. Демак, мачайликлар оловдан жуда кенг фойдаланганлар, ҳайвон гўштларини оловда пи-шириб еганлар.
Ғордан ёввойи ва хонаки ҳайвон суякларининг топилиши Мочай дарёси ҳавзасида яшаган мезолит даври кишиларининг ов-чилик ва қисман чорвачилик билан шуғулланганликларини бил-диради. Мочайликлар термачилик билан ҳам шуғулланган бўлишлари керак. Чунки Мочай атрофи ёввойи мева ва ўсим-ликларга жуда бой бўлган.
Археологлар маконнинг маданий қатламларидан топилган меҳнат қуроллари ва палеонтологик материалларни чуқур ўрга-ниб, уларнинг милоддан аввалги VII—VI мингйилликларга мансуб эканлигини аниқлаганлар.

21.Марказий Осиёнинг неолит даври археологияси

Урта Осиёда. яшаган неолит қабилалари хўжалик шаклла-рига кўра Жойтун, Қалтаминор ва Ҳисор маданиятига бўлина-дики, улар санасининг юқори чегараси милоддан аввалги VI мингйиллик, қуйи чегараси эса IV—III мингйилликлар билан белгиланади.
35—40 йил ичидаги археологик қидирув ва қазиш ишлари нати-жасида Қашқадарё ва Зарафшон дарёларининг қуйи оқимидаги Катта ва Кичик Тузкон, Гужайли ва Моҳондарёнинг қа-димги ўзанлари соҳилидан 45 та неолит ва 30 та бронза дав-рига оид жой-маконлар топиб ўрганилди. Таажжубки, ҳозир бу ерлар кимсасиз ва сув оқмайдиган жойлар ҳисобла-нади.
Неолит даврига мансуб ёдгорликларнинг ҳаммаси Катта в а Кичик Тузкон кўлининг соҳилларида жойлашган. Фақат Катта Тузкон сохмлининг ўзидан 35 та жой-макон топилиб, шундан биттаси кўп қатламли ва яна биттаси бир қатламли маконлар-дир. Кичик Тузконда эса учта жой-макон борлиги аниқланган. Айни вақтда неолит даври жой-маконлари Моҳондарё ҳавзаси, Каптарниқуми, Эчки Қирон, Қоронғи Шўр ва Қумисултондан ҳам топиб ўрганилган.
Дардозақир I жой-макони. Бу ёдгорлик уч маданий қатлам-ли неолит, даври турар жойи бўлйб, Бухоро областининг Қора-кўл шаҳарчасидан 40—45 км шимоли-ғарбдаги Катта Тузкон кўлидан 600—700 метр масофада жойлашган.
Унинг юқори қатлами бузилиб кетган бўлишига қарамай, маданий қатлами анча бой. Ундан силлнқланган тош болта, қирғич, тешгич, ўроқ-ранда, парма топилган. Иккинчи қатла-мидан эса гулхан қолдиқлари ва оз миқдорда қуроллар топилган. Учинчи қатлами тақирда бўлиб, 1 ва 2 қатламга нисбатан анча бойдир. Учинчи қатламдан ўчоқлар ва турар жой қолдиғи топилган. Моддий маданият қолдиқлари орасида силлиқланган тош болта, бошқа хил тош қуроллар, тўлқинли чизиқлар билан безатилган сопол буюмлар ва ҳайвон суякларииинг қолдиқлари топилган.
Марказий Фарғона неолит ёдгорликлари. Марказий Фарғона чўлларидан ҳам сўнгги вақтларда 80 дан ортиқ неолит даври маконлари топилган бўлиб, улар фанда Марказий Фарғона ма-данияти деб номланади.
Марказий Фарғона неолит ёдгорликлари жумласига Замбар 1,3, Янгиқадам 12, 14, 16, 19, 23, 35, Дорозкўл 1, 2, Сариқсув, Мингбулоқ, Узункўл 1,5, Тойпоқ 2,4, 6, 7, 8,9, 10, 11, 12, Узункўл 1,5, Янгисув, Гўртепа, Сигирчилик, Дамкўл, Мадёр 1, 2, 3, 4, 8, 16, Боскум I—IV каби жой-маконларни киритиш мумкин.
Мазкур жой-макондан учринди ва майда парракчалар олиш учун мўлжаланган нуклеуслар, ҳар хил қирғичлар, тешкичлар, паррак ва парракчалар, ўроқ-рандалар, тош чўқморлар-ушат-гичлар, тош пичоқлар, симметрик трапециялар топилган. Айни вақтда жой-маконлардан учли тош қуроллар, синиқлар, тошдан ясалган тақинчоқлар ва ёрғучоқлар ҳам терилган.
Уларнинг аксарияти ҳар хил рангдаги чақмоқтош, сланец ва дарё тошларидан ясалган бўлиб, баъзи қуролларга икки бор ишлов берилган.
Жойтун макони. Бу ёдгорлик Туркманистондаги на эмас, балки бутун Урта Осиёдаги энг машҳур неолит даври ёдгорликла-ридан бири ҳисобланади. У Ашхобод шаҳридан 25 км шимолда-п! унча баланд бўлмаган тепалик устига жойлашган. Бу ибти-доий қишлоқ бир неча уйдан ташкил топган бўлиб, уйларнинг майдони 25—30 кв. м ни ташкил этади, улар пахсадан қурилган. Пахса лойига майдаланган сомон қўшилган бўлиб, у деворнинг мустаҳкамлигини оширган. Уйлар тўғри тўртбурчак бўлиб, бир хоналикдир, ҳар бирида алоҳида ўчоқлар бор. Уйларнинг сатҳи ва дёворлари сомонли лой билан сувалиб, охра билан бўялган. Уларнинг ёнида омборхона, сарой ва хўжалик учун зарур ўра-лар ҳам бор. Ҳар бир уйда 5—6 кишидан иборат оила яшаган. Жойтун қишлоғида 30 га яқин уй бўлиб, уларда 150—180 киши истиқомат қилган, деган фаразлар бор.
Жойтун харобаларидан буғдой, арпа излари, ёрма тош, тош болталар, парракчалар, ўроқлар, қурол сифатида ишлатилад•ган ўткир учли тошчалар, тешгич пармалар, ҳирғичлар, сигмент қуроллар, трапециялар, нуклеуслар, камон ўқларининг учлари— пойконлар топилган.
Айни вақтда мунчоқлар, урчуқ, тақинчоқлар, ҳатто шахмат-шашка доналарига ўхшаш буюмлар ҳам топилган.
Жойтундаги уйлардан лойдан ишланиб, пиширилган одамлар ва ҳайвонларнинг ҳайкалчалари топилган. Маконда сопол идиш-ларнинг парчалари кўп учрайди.