Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawl

I BAP DIDAKTIKA – BILIMLENDIRIW SISTEMASÍNÍŃ TEORIYASÍ SÍPATÍNDA

1. 
   Didaktika páni hám onıń wazıypaları, didaktika haqqında túsinik
   

Didaktika tálim procesiniń ulıwma nızamlıqların úyreniwshi bólegi bolıp tabıladı. Didaktika grekshe sóz bolıp, «Didayko» — oqıtıw, «Didaskol»—úyretiwshi degen sózlerden kelip shıqqan.

«Didaktika» nıń sózbe - sóz awdarması tálim teoriyasın ańlatadı. Tálim teoriyası tálim procesiniń túsinigi hám mánisin, tálim qaǵıydaların, usılları hám de shólkemlestirilgen formaların óz ishine aladı. Didaktika óz aldına oqıtıwdıń oqıwshılardı hár tárepleme tárbiyalaw maqsetlerine juwap beretuǵın ulıwma nızamlıqların bilip alıw wazıypasın qoyadı. Tálimniń tiykarǵı wazıypası jetkinshekti Ilimiy bilimler, kónlikpe hám tájiriybeler sisteması menen qurallandırıwdan Ibarat.
Solay eken, (didaktika pedagogikanıń «nege oqıtıw», «neni oqıtıw» hám «qalay oqıtıw» sıyaqlı sorawlarına juwap izleydi. Ulıwma didaktika bolsa, óz náwbetinde, ayırım oqıw máwsimlerine tiyisli usıllar menen júdá bekkem baylanısadı. Sol usıllar maǵlıwmatına súyene otırıp, oqıtıwdıń ulıwma nızamlıqların sheship baradı hám áyne waqıtta hár bir oqıw pánin oqıtıw usılları ushın ulıwma tiykar bolıp xızmet etedi.
Bul dúnyada ne-ne kósemler jasap ótpegen... Sabaqlarǵa bay ótmish zamanımızda Al-Xorezmiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sina, Alisher Nawayı sıyaqlı ullı oqımıslı túp babalarımız mediсina, logika, muzıka, ádebiyat, geografIya, matematika sıyaqlı ilimlerdi oqıtıw járdeminde áwladlardı tárbiyalaw ideyasın alǵa súrdi. Kaykovustıń «Qobusnoma», Nosir Xisrawdıń «Saodatnoma», Yusuf Xas Hajibtiń «Kutadǵu bilig», Axmad Yugnakiydiń «Xibat ul - haqoyiq», Alisher Nawayınıń «Mahbub—ul-qulub» (Kóngillar muhabbatı) dóretpelerinde aldıńǵı pedagogikalıq kóz qaraslar da kórsetilgen. Olar dúnyalıq tálimdi keń rawajlandırıwǵa úlken úles qostı.
Shıǵıs xalıqları pedagogikasınıń ullı oyshılı Yusuf Xas Hajib «Qutadǵu bilig» shıǵarması arqalı ilim - pán, bilimniń áhmiyeti, táriypi hám xarakteristikasında adamlardı tınbay ilim alıwǵa, bilim úyreniwge shaqıradı. Dúnyadaǵı barlıq iygilikli jumıslar, iygilikli ámeller negizinde ilim - bilim jatadı, ilim sebepli nadanlıq qaranǵılıq jazıladı, pikir ayqınlasadı, dúnyaǵa haqıyqat taraladı. Hár sanalı adam dúnyalıq nızamlardan xabardar bolıwı, onıń ushın tınbay bilim alıwı, bilimge umtılıwı kerek.
Oyshıl Abu Rayhan Beruniy (973 —1048) Ilimniń qádir-qımbatın joqarı bahalaǵan halda, insannıń shın pazıyleti bilimde ekenligin ayrıqsha aytıp ótedi: «Ilim ózi adamǵa ráhát baǵıshlaydı. Adamlar ilim sebepli jaqsı iske erisedi. Olar ilim sebepli jawızlıqtan qutıladı. Sonıń ózi eń anıq payda, eń úlken mámleket emespe, óytkeni».
Bilimler rawajlanıwında shıǵıstıń ullı oqımıslısı Al-Xorezmiydiń salmaqlı úlesi bar, álbette. Bul ullı alım algebra, arifmetika, astronomiya, geografiya hám muzıka tarawlarında bir qansha dóretpeler jazǵan. Onıń «Aljabr hám almuqobala haqqında qısqasha kitap» shıǵarması tiykarında algebra payda boldı.
„Ózbek poeziyasınıń ullı tulǵası Alisher Nawayınıń didaktikalıq miyrasları onıń belgili «Xamza» shıǵarmasında, xikmetlerine, lirik eń jaqsı ǵáziynelerinde óz tastıyıǵın tapqan. Mısalı, «Farxad hám Shiyrin» dástanındaǵı Farhad ilimli, ónerli, dóretiwshi shaxs. Farxad — ilim - ónerdi turmıs menen baylanıstıradı.
«Saddi iskandariy» dástanındaǵı iskender obrazı uqıplı alım, Ilim-bilimniń jarshısı hám qáwenderi retinde aytılǵan. iskender ilim hám aqıl kúshi járdeminde mámleketti basqarganlıǵı, bunda ilimpazlar menen oylasıp keńeskenlgi sebepli mámleket abad, xalqı abadan turmıs keshiredi.
Aliysher Nawayı ómiriniń sońǵı dáwirlerinde jazǵan «Mahbub ul-kulub» shıǵarması tereń tárbiyalıq áhmiyetke iye filosofiyalıq shıǵarma bolıp tabıladı. Shıǵarmada oyshıl oqımıslınıń úgit - násiyatları sáwlelengen. Dóretpe shayırdıń keleshek áwlad penen qıyalda eki tárep baylanısları formasında jazılǵan.
«Mahbubul qulub» siltewinde ullı avtor Aliysher Nawayınıń pedagogikalıq kóz qarasları haqqında sóz etilgen eken, bul kem ushıraytuǵın dóretpe bastan - ayaq hikmet-násiyat, ibratlı gúrriń hám úgit-násiyatlarǵa bay ekenligin hár bir pedagog umıtpawı, tálim procesinde bul pándi násiyatlardan ónimli paydalanıwı kerek. demek, «Mahbubulkulub»te shayırdı oyǵa taldırǵan máseleler búgingi kúnimizge de sáykes keledi.
Shıǵıs-batıs ruwxıy miyrasları tiykarında pedagogikalıq procesten oraylıq orın alǵan didaktika mudamı rawajlanıp bardı, didaktika rawajlanıwına ullı chex pedagogı Yan Amos Kamenskiy xam úlken úles qostı. Onıń «Ullı didaktika» shıǵarması oqıtıwdı rawajlandırıwǵa oǵada úlken tásir kórsetti hám muǵallimlerdiń turaqlı paydalanatuǵın kitabı bolıp qaldı.
Ózbekstanda didaktikalıq tálimniń payda bolıwı hám rawajlanıwı Abdulla Avloniy, Hamza Hakimzada Niyaziy, Muhammadrasul Elshiy, O.Húrmetiddinov sıyaqlı pedagog hám ilimpazlardıń atları menen baylanıslı.
Pedagogikalıq iskerliktegi formalizmniń úzil-kesil túrde aldın alıw, oqıtıw daǵı alternativ usıl, forma hám qurallardı tańlaw, «pedagogika páni jetiskenliklerin ámelge batıllıq penen engiziw waqıtı jetti. Usınday islerdi janlandırıw, oqıtıwshılardıń kúsh-ǵayratın, dóretiwshilik izertlewlerin hár tárepleme rawajlandırıw, aldıńǵı pedagogikalıq tájiriybeni tereń úyreniw kerek.
Lekin bul programmanı ámelge asırıwda aldinları pedagogika hám de didaktikada jaratılǵan dóretpelerden, xalıq pedagogikasınıń hasıl miyraslarınan waz keshiw múmkin emes.
Pedagoglar bir qansha áwladlardıń miyneti menen qolǵa kirgizilgen, pedagogika páni erisken barlıq qımbatlı tabıslar, zaman sınaǵınan ótken barlıq aldıńǵı kóz qaraslardı abaylap asırawı hám sol miyraslardan aktiv túrde paydalanıwları kerek.