Ózbekstan respublikasí mektepke shekem hám mektep bilimlemdiriw ministrligi respublikalíq bilimlendiriw orayí

3. “Cenzura” atamasına túsindirme beriń.
Cenzura ( latınsha) — hákimiyattıń bar dúzim ushın maqul emes yamasa zıyanlı maǵlıwmatların sheklew maqsetinde baspasóz ústinen qadaǵalawı.


12-BILET
1. Parsı patshalıǵı haqqında maǵlıwmat beriń.
Eramızǵa shekemgi VI ásirde házirgi Iran aymaǵında Ahamoniyler dinastiyasına tiyisli shahlar tiykar salǵan Parsı patshalıǵı payda boldı. Ahamoniyler patshalıǵı dúnyadaǵı eń iri mámleketlerden biri bolǵan.
B.e. shekemgi 558-yılda Ahamoniy­ler sulalasınan bolǵan patsha Kir II barlıq parsılardı óz hákimiyatı astına birlestirdi. Midiya patshalıǵın boysındırǵannan keyin Kir II úlken ásker dúzdi hám basıp alıwshılıq atlanısların dawam ettirdi.
Ármenistan, Lidiya hám Bobil basıp alındı. Parsılar Jer orta teńizine shıǵıp aldı, Palestin hám Finikiyanı baǵındırıp aldı. Kir II niń basıp alıwshılıq siyasatın onıń miyrasqorları Kambiz II hám Dara I de dawam etti. Kambiz II Mısrdı basıp alıw arqalı Parsı mámleket qaramaǵın anaǵurlım keńeyttirdi. Suza, Ekbatana hám basqa qalalar Aha­moniyler mámleketindegi áhmiyetli sawda orayları edi. Persepol qalasında Dara I hám Kserkstiń túrli xanalar hám júz óreli (sútinli) zalı bolǵan sarayınıń qaldıqları saqlanıp qalǵan. Saray ápsanalıq hám qıyalıy quslardıń súwreti menen bezelgen edi. Persepol sarayı bórtpe naǵıslarda Ahamoniyler baǵındırǵan kóp ǵana xalıqlar hám elatlardıń atları saqlanıp qalǵan. Olar tiykarınan Iran shahlarına sawǵa hám salıqların alıp kiyatırǵan halatta súwretlengen.
Áyyemgi parsılar sına jazıw tárizli belgiler menen jazǵan. Parsı shahlarınıń jazıwları Behistun hám Naqshi Rustam jartaslarına, sonday aq, Persepol sarayınıń diywallarına oyıp jazılǵan. Olar atlanıslar, kóterilisler hám mámleket turmısındaǵı áhmiyetli waqıyalar haqqında maǵlıwmat beredi.
2. Huseyn Bayqara haqqında maǵlıwmat beriń.
Husayn Bayqara (Husayniy) (1438-jıl, Hirot—1506 -jıl, 4-may, Baba -Ilohi, Hirot qasında ) - Temuriylar úrim-putaǵınıń wákili, Xurasan patshası, belgili shayır hám mámleket ǵayratkeri. Hirot qasında tuwılǵan. 1469 -jıldan omiriniń aqırıǵa shekem Xurasan patshahi. Onıń hukmdorligi jıllarında ekonomikalıq hám materiallıq turmıs jaqsılanǵan. Navaiydıń mekteples dosı hám qáwendersi. Husayn Boyqaro, Husayniy (tolıq atı Husayn ibn Mırza Mansur binni Mırza Boyqaro) (1438— Hirot — 1506 ) — Xurasan húkimdarı (1469 -1506 ), shayır. 15-ásir ózbek eski ádebiyatınıń wákillerinen. Temuriylardan Umarshayx mırzanıń shawlıǵı. Anası Pıruzabegim Temuriylardan Mironshohning aqlıǵı. Husayn Boyqaro, Bobur tariyplaganidek, óz-ara ullı („karim ut-tárepayn“) bolǵan. Hukmdorlik jılları
14 jasda Abulqosim Bobur sarayına xızmetke kirgen. 1454-jıl Abulqosim Boburning Samarqandga — Abu Said Mırzaǵa qarsı júriwinde qatnasqan. Abulqosim Bobur jeńilgach, kelisiwshilik tuzib, Hirotga qaytqan. Husayn Boyqaro bolsa onasining usınısı menen Abu Said Mırza sarayında qalǵan. Kóp ótpey, tutqınǵa alıwqa alınǵan. Pıruzabegim onı qutqarib, Hirotga alıp kelgen. Shoh opat etgach, Husayn Boyqaro Marv húkimdarı Sultan Sanjar xızmetine kirgen jáne onıń qızı Beka Sultanbegimga úylengen. Sultan Sanjar Husayn Boyqaroni óz ornına qoyıp, Mashhadga júriw etken. Bul orada Marvda Husayn Boyqaroga qarsı pitne uyushtirilib, ol ovga shıqqanda, qala dárwazaları jasırıp alınǵan.
Husayn Boyqaro 1457-jıldı qońsılas Marv menen Xiva aralıǵindaǵı biyobonda ótkergen. 1458-jılda 300 adamlıq ásker menen Sultan Sanjarning jaqınlarınan Baba Hasan áskerin jeńip, Niso wálayatı, keyin Astrobodni iyelegen. 1459 -jılda Husayn Boyqaro huzuriga Abdurazzoq Samarqandiy elshi bolıp kelgen. 1460 -jılda jaǵday talapsı menen Husayn Boyqaro Astrobodni tastap shıǵıwǵa májbúrli. Biraq 1461-jıl qalanı qaytarıp alǵan. Sol jıl jaz aqırlarında Hirotga júriw etken. Biraq Abu Said Mırzaǵa jetkilikli kelolmay, keyin basıp chekingan, bunıń ústine, Astroboddan da juda bolǵan. Amudarya arqalı Xorezmge ótip, ministr qalasına — Mustafoxon huzuriga elshi jiberip, Abu Saidga qarsı birgelikte gúresiwge shaqırıq etken. Lekin elshi kelguncha, onıń aǵası Pir Budog' menen kelisip, Mustafoxonga qarsı júriw etiwgen, lekin ministr qalasın ololmay, pitim dúzgenler. Husayn Boyqaro Adoqqa barıp, 1461-jıl aqırlarınasha sol jerde qalǵan. Adoqda turıp, Astrobod, Gurgon hám Irandıń basqa rayonlarına hújimler shólkemlestirgen, jeńiliwge dus kelgeninde, bulmannan panoh tapqan. Mustafo zulmiga qarsı kóterilgen kóterilisten paydalanıp, aldın ministrdi, 1462-jılda Urǵanch hám Xivani qolǵa kirgizgen. Oradan 1 jıl ótpey, Abu Said onı Xorezmnen jıljıtıp shıǵarǵan. 1463-1464-jıllarda Urǵanch, Xiva, Mıńasp, Tirsekti qolǵa kirgizgen. Bulmanda kúsh toplap, taǵı Xurasanǵa hújim etken. Biraq Abu Said áskerleri Xivani iyelep. Husayn Boyqaro onı qaytarıp aladı. 1467-jılda taǵı Urǵanchni iyeleydi. Sol jılı ol ózbekler xoni Abulxayrxondan járdem sorap, Sahrası Qipchoqqa baradı. Xon járdem wáde etedi, lekin biytap bolıp qalǵanlıǵı sebepli, bul wáde ámelge aspaydı. 1469 -jıl martına shekem Xorezm hám Buxara ortasında awara -sergizdan júrgen Husayn Boyqaro, Abu Said opat etgach, Hirotni iyelep, Samarqanddan dosı Alisher Navaiynı arnawlı jarlıq menen shaqırıp aladı hám muhrdorlik wazıypasına tayınlaydı. Navaiy dosın taxtga shıǵıwı menen qutlab, oǵan „Jańa tuwǵan ayiya“ táripsin usınıs etken.
1469 -1470-jıllar Shohrux mırzanıń áwladlarınan Yodgor Muhammad Mırza hám Abu Said Mırzanıń balası Sultan Mahmud Mırza taxt dawagerleri retinde maydanǵa shıǵadılar. Yodgor Mırzanıń tárepdarları, atap aytqanda, anası Poyanda Sultanbegim Hirot ishkerisinde zimnan jumıs alıp barǵan. 1470-jıldıń iyulida Husayn Boyqaro ásker menen dushpanǵa qarsı jangga ketkende, paytaxtda satqın bek hám hámeldarlar Yodgor Mırza atına neke qıyǵanda oqılatuǵın pátiya oqıtganlar. Husayn Boyqaro 1 aydan keyin Navaiydıń isbilermenligi menen Yodgor Mırzanı qolǵa alıp, taxtni qayta iyelegen hám omiriniń aqırıǵa shekem hukmdorlik etken. Saltanatiga Xorezm, Seyiston, Qandahor, Balx, Gáziynexanadan Domg'ongacha bolǵan jerler kirgen. Júrek qásteliginen opat etken Husayn Boyqaro ózi qurdirgan medrese ishindegi górge kómiw etilgen. Házir gór wayran bolǵan, qábir jáne onıń ústine ornatılǵan „Sangi haft qálem“ saqlanıp qalǵan.